آبی به آسیاب «سیاست همسایگی» دولت سیزدهم نمی‌ریزد

رسول سلیمی: در حالی که سیاست خارجی کشورها استمرار سیاست داخلی آنها است، روز به روز به افزایش تنش ها بین ایران و همسایگان افزوده می شود. کشورهایی که در سیاستگذاری دولت سیزدهم قرار بوده ایران تعامل نزدیکتری با آنها برقرار کند. اما حالا فعالیت های تنش زا، به مسئله بین ایران و همسایگان تبدیل شده است. افغانستان با حق آبه هیرمند، عربستان با پیمان ابراهیم، ترکمنستان با قطع گاز و عراق با سرایت تحریم های ایران به بانک های عراقی و محدودیت تبادل ارزی، صورتبندی نامناسبی از عدم موفقیت دولت در تعامل با همسایگان را رغم زده است.

سایه اندازی مسئله شخصی، بر روابط ایران و جمهوری آذربایجان

صبح روز جمعه یک فرد مسلح با سلاح کلاشینکف به سفارت کشور جمهوری ‌آذربایجان در خیابان پاسداران حمله کرد و یک دیپلمات باکویی را کشت. عبداللهیان همچنین عصر دیروز با «جیحون بایراموف» همتای آذربایجانی‌اش تلفنی گفت‌وگو کرد و ضمن محکومیت این اقدام که منجر به کشته شدن یک دیپلمات و مجروح شدن دو نفر دیگر از کارکنان سفارت باکو شد، پیشنهاد کرد برای روشن شدن ابعاد مختلف حادثه، نهادهای امنیتی دو کشور در همکاری نزدیک با یکدیگر، موضوع را پیگیری و بررسی کنند.

در باکو اوضاع به شکل دیگری پیش رفت و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور این کشور بدون ارائه هیچ سندی، در لحظات ابتدایی ادعای «تروریستی» بودن این حمله را مطرح کرد. این در حالی است که ساعات بعد از این حمله، ویدئویی از خروج چند نفر از سفارت ایران در باکو منتشر شد که در بازنمایی اخبار آن چنین تداعی شد که کارکنان سفارت ایران در حال ترک محل سفارت هستند. شایعه ای که با اطلاعیه وزارت خارجه ایران تکذیب شد.

اما نگرانی از برهم خوردن رابطه بین دو کشور، در همان ساعات اول بعد از حمله، نگرانی ها را مطرح کرد. امام جمعه تبریز در خطبه های نماز جمعه گفت «این حادثه نباید بر روابط دو کشور سایه افکند» این در حالی است که عیادت وزیر امور خارجه از مجروحان حمله به سفارت جمهوری آذربایجان توانست تا حدودی از تنش اولیه دو کشور جلوگیری کند و این موضوع در پیام تشکر سفیر جمهوری آذربایجان به امیرعبداللهیان بازتاب داشت.

بالا گرفتن تنش ها بین تهران – باکو

مهمترین سرفصل های اختلاف بین ایران و جمهوری آذربایجان را می توان به پیامدهای جنگ جمهوری آذربایجان و ارمنستان، سرکوب شیعیان و ممنوعیت حجاب، همکاری نظامی-امنیتی جمهوری آذربایجان با اسرائیل و مناقشات ایران با جمهوری آذربایجان بر سر مرز دریای خزر صورتبندی کرد. چه آنکه بر اساس اعلام نهادهای امنیتی ایران، یکی از افراد تاثیرگذار در حمله تروریستی به حرم شاهچراغ در ایام اعتراضات، تبعه ای از جمهوی آذربایجان بوده است. موضوعی که جمهوری آذربایجان از سال قبل، دستگیری شیعیان این کشور را در دستور کار قرار داده و در مهمترین نمونه، «اهلیمان رستم اف»، واعظ و امام جماعت مسجد «حاجی جواد»، توسط سرویس‌های امنیتی دولتی بازداشت شده است.

سیاست الهام علی‌اف اما هزینه‌های جانبی را نیز افزایش داد و روز ۱۹ آبان ماه سال جاری سفیر جمهوری آذربایجان به خاطر آنچه ایران «تداوم تبلیغات ضد ایرانی و سیاه‌نمایی رسانه‌ها و مقامات رسمی این کشور علیه جمهوری اسلامی ایران» توصیف می‌کرد، به وزارت امور خارجه احضار شد.

یک روز پس از این احضار، این بار دولت باکو سفیر ایران را فرا خواند و رسانه‌های باکو از حضور سیدعباس موسوی سفیر ایران در باکو در وزارت خارجه این کشور خبر دادند. در پی احضار سفیر، جمهوری آذربایجان از «نارضایتی باکو در رابطه با پروپاگانداهای راه افتاده علیه این کشور در رسانه‌های ایرانی و لفاظی‌های تهدیدآمیز مقامات سیاسی و نظامی ارشد» گلایه کرد.

سیاست خارجی دولت سیزدهم: اولویت روابط با همسایگان

ابراهیم رئیسی از زمان تبلیغات انتخاباتی بر ضرورت چرخش به شرق تاکید می کرد. موضوعی که کارشناسان در انتقاد به این رویکرد ضرورت توازن بین روابط ایران با شرق و غرب را مطرح می کردند. اما دولت تلاش نمود با سلسله اقداماتی در سال ۱۴۰۰، موفقیت این سیاست را نشان دهد. موفقیتی که به مرور با شکست های مقطعی مواجه شد. این شکست ها از همان ابتدا متاثر از اثرگذاری سیاست داخلی بر سیاست خارجی متمرکز بود.

چه آنکه دولت تلاش می کرد از همان روزهای آغاز به کار، بر اولویت‌بخشی همسایگان و کشورهای منطقه و گسترش مناسبات با آنها استوار شود. اما آنچه دولت مردان را از ارزیابی برخی متغیرها بازداشت، درنظر گرفتن مولفه های داخلی اثرگذار بر سیاست خارجی است. سرمایه اجتماعی که دولت سیزدهم در داخل بایستی تولید می کرد تا در خارج بتواند با تکیه بر آن، سیاست خارجی خود را به سمت منافع ملی پیش برد. موضوعی که بنظر می رسد با موانع جدی رو به رو است.

استفاده از نام خلیج عربی توسط عراق

در جریان مسابقات فوتبال میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در بصره، مقامات ارشد عراقی از جمله محمد شیاع السودانی، نخست وزیر این کشور و مقتدی صدر، رهبر جریان صدر از نام جعلی خلیج عربی استفاده کردند. موضوعی که با واکنش ایران همراه شد اما مسئولان عراقی با بی اعتنایی به آن، مجددا آن را در سخنرانی های خود تکرار کردند. این در حالی است که فیگارو روزنامۀ صبح پاریس با اشاره به تحریم های جدید آمریکا علیه پانزده بانک عراقی به بهانه ارتباط آن با برخی نهادها در ایران، پیش‌بینی کرده که تاثیر مستقیمی بر بازار ارز در ایران خواهد گذاشت. موضوعی که سیاست پولی عراق را به تحریم های ایران گره زده است.

قطع گاز ترکمنستان در اوج زمستان ایران

آذرماه پارسال در جریان سفر رئیسی به ترکمنستان، قرارداد سوآپ گازی به‌میزان سالانه حدود ۲ میلیارد متر مکعب از این کشور به جمهوری آذربایجان از مسیر ایران منعقد شد. به‌گفته‌ خبرگزاری دولت ، این اقدام از جمله دستاوردهای مهم دولت بوده که انتفاع اقتصادی خوبی برای کشور به ارمغان آورد. خوش بینی ها به این قرارداد دوام نداشت و در دی ماه امسال با قطع گاز ترکمنستان، گاز شهرهای شمالی ایران نیز قطع شد. مدیرکل مدیریت بحران گلستان گفت: قطع سوآپ گاز ترکمنستان در کنار افزایش فراتر از انتظار مصرف ناشی از سرمای شدید، دلیل اصلی دشواری در تامین کامل گاز مصرفی استان است. یک سوم گاز مصرفی گلستان از طریق خط انتقال ترکمنستان تامین می‌شد که با قطع آن، دولت با بحران گاز در شهرهای شمالی مواجه شد.

آب هیرمند در گرو تعاملات سیاست خارجی

فروردین سال ۱۴۰۰، اشرف غنی، رئیس جمهور وقت افغانستان در مراسم افتتاح بند کمالخان به صراحت اعلام کرد که «کشورش دیگر آب را رایگان نمی‌دهد، بلکه با افتخار آن را در مقابل دریافت نفت به ایران می‌فروشد(یورونیوز- ۴فروردین۱۴۰۰)». این در حالی است که بعد از تغییرات سیاسی در افغانستان و روی کار آمدن طالبان، هنوز اقدام عملی برای حق آبه هیرمند انجام نشده است. دکتر دهمرده نماینده مردم زابل در مجلس گفته «در واقع مسیر گفت وگو و دیپلماسی به جایی نرسیده. طالبان هم که آمدند، در ابتدا قول دادند که حقابه ایران را بدهند اما یک مثقال هم از حق آب ایران ندادند.

خوشبینی به روابط ایران و عربستان

اگرچه خبرگزاری دولت، شهریورماه امسال خبر از به صف شدن کشورهای عربی برای ارتباط با ایران داده بود و عربستان را در صدر این هیات نشان می داد، اما پیمان موسوم به «ابراهیم»، پیمان راهبردی میان عربستان، اسرائیل، امریکا و کشورهای عربی، مناسبات گشترده تری را علیه ایران ساماندهی نموده است. چه آنکه تاثیر شبکه های تلویزیونی ماهواره ای که با بودجه عربستان هدایت می شوند، نشانه هایی از بی تاثیر بودن سیاست خارجی دولت در تحکیم روابط ایران با کشورهای عربی بوده است.

سرمایه اجتماعی پاشنه آشیل دولت سیزدهم

کارشناسان سیاسی معتقدند تا زمانی که دولت سیزدهم نتواند سرمایه اجتماعی کافی و قابل اعتنا در داخل کشور را برای خود تامین کند، به دلیل ضعف در مقبولیت، در آوردگاه های سیاست خارجی، پشتوانه محکمی برای اجرای سیاست های خود نخواهد داشت. این پاشنه آشیل که اکنون به همسایگان ایران نیز سرایت کرده، دولت را در وضعیتی قرار داده که بنظر می رسد بایستی بیش از پیش بر بازنگری سیاست داخلی و ترمیم آن و ارائه نقشه راهی تازه گام بردارد. مسئله ای که بدون حل آن، عبور از چالش های سیاست خارجی ناممکن خواهد بود.

۴۹۲۱۳