الهه جعفرزاده: با وجود اینکه ایران، با موقعیت جغرافیایی برجسته و پیشینه فرهنگی غنی، همواره در کانون توجه تاریخ و تمدن قرار داشته است، اما از منظر ژنتیک انسانی، کمتر مورد مطالعه قرار گرفته بود.
پژوهشی که در سال ۲۰۱۹ در نشریه معتبر PLOS Genetics منتشر شده، ضمن بررسی ژنوم ایرانیان، اطلاعات ارزشمندی درباره ساختار ژنتیکی این ملت ارائه کرده است. این مطالعه، که به سرپرستی «زهره مهرجو» و با همکاری پژوهشگران ایرانی و آلمانی انجام شده، دادههای ژنومی بیش از ۱۰۰۰ نفر از یازده گروه قومی ایران را تحلیل کرده و به نتایج قابلتوجهی دست یافته است.
ریشههای ماندگار در گذر هزارهها
یافتههای این پژوهش نشان میدهد که مردم ایران، با وجود تفاوتهای زبانی و فرهنگی میان اقوام گوناگون، از ریشه ژنتیکی مشترکی برخوردارند که به هزاران سال پیش بازمیگردد. از کردها و لرها گرفته تا بلوچها و ترکمنها، ساختار ژنتیکی ایرانیان از تداومی طولانیمدت حکایت دارد. به اعتقاد پژوهشگران، این پیوستگی ژنتیکی دستکم ۵ هزار سال، و احتمالاً تا ۱۰ هزار سال، برقرار بوده و هجومهای تاریخی نظیر ورود اعراب یا ترکها تأثیر عمیقی بر ژنهای این جمعیت نگذاشته است.
تنوع قومی زیر ذرهبین ژنتیک/ آینهای از تنوع در وحدت ژنتیکی
با این حال، تنوع ژنتیکی در میان ایرانیان قابلچشمپوشی نیست. پژوهشگران دریافتهاند که اقوام ایرانی به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
- گروههایی که از نظر ژنتیکی شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و بهصورت یک مجموعه همگن ظاهر میشوند
- و گروههایی که نشانههایی از آمیختگی با جمعیتهای بیرونی را نشان میدهند.
این تنوع، همراه با تفاوت در میزان خویشاوندی میان اقوام، ایران را به یک نمونه منحصربهفرد برای مطالعات ژنتیکی تبدیل کرده است.
ایرانیها دارای هویت ژنتیکی خاصی هستند که بیشتر به قفقاز و ریشههای قدیمی فلات ایران نزدیک است؛ یعنی از اعراب شبهجزیره دورتریم و از اروپاییهای شمالی هم فاصله داریم، اما در این میان یک ارتباط ضعیفی با جنوب اروپا دیده میشود.
زبانی نو، هویتی کهن؛ زبان عوض شد، ولی ژنها نه!
یکی از نتایج برجسته این مطالعه آن است که در طول تاریخ، ایرانیان بارها زبانهای جدیدی را پذیرفتهاند، بدون آنکه تغییرات اساسی در ساختار ژنتیکی آنها رخ دهد. برای نمونه، رواج زبان عربی یا ترکی در برخی مناطق بیشتر نتیجه تحولات فرهنگی بوده تا جایگزینی جمعیتی. این امر بیانگر آن است که هویت ژنتیکی ایرانیان در برابر دگرگونیهای ناشی از مهاجرتها مقاوم مانده است.
نزدیکی و تمایز؛ به یونانیها بیشتر شبیهیم تا اعراب
از منظر ژنتیکی، ایرانیان به جمعیتهای قفقاز، خاورمیانه و تا حدی جنوب اروپا (مانند یونانیها و ایتالیاییها) نزدیکی بیشتری دارند تا به ترکهای آسیای مرکزی یا اعراب شبهجزیره عربستان (مثل یمنیها یا سعودیها).
*به عبارتی ایرانیها دارای هویت ژنتیکی خاصی هستند که بیشتر به قفقاز و ریشههای قدیمی فلات ایران نزدیک است؛ یعنی از اعراب شبهجزیره دورتریم و از اروپاییهای شمالی هم فاصله داریم، اما در این میان یک ارتباط ضعیفی با جنوب اروپا دیده میشود.
این تمایز ژنتیکی، ایران را به منبعی مهم برای شناخت تنوع ژنتیکی در منطقه غرب و مرکز آسیا تبدیل کرده است.
اهمیت این پژوهش در چیست؟
این پژوهش فراتر از روشن ساختن تاریخ و ریشههای ژنتیکی ایرانیان، کاربردهای عملی نیز دارد. به گفته محققان، درک تفاوتهای ژنتیکی میان اقوام و میزان خویشاوندی، به پژوهشگران کمک میکند تا بیماریهای ژنتیکی را دقیقتر شناسایی کرده و راهکارهای درمانی مؤثرتری ارائه دهند. همچنین، این مطالعه بر ضرورت توجه به تنوع قومی در طراحی پژوهشهای آینده تأکید دارد.
ایران، گنجینهای ژنتیکی در قلب آسیا
در نهایت، پژوهش فوق آشکار میسازد که ایران، با وجود تنوع گسترده قومی، از هویتی ژنتیکی استوار و ریشهدار برخوردار است که از دل تاریخ سربرآورده و گنجینهای ارزشمند برای علم ژنتیک است. این یافتهها نهتنها برای ایرانیان، بلکه برای جامعه جهانی، دریچهای به سوی درک بهتر گذشته و آینده ژنتیک بشری میگشاید و میتواند درک جهانی از تاریخ و تکامل ژنتیکی بشر را بهبود بخشد.
منبع: journals.plos.org
۴۷۲۳۲
