باغشمال، هشت بهشت تبریز

به گزارش برگزیده های ایران از تبریز، مجموعه کاخ‌ها و عمارت‌های باغشمال یا عمارت/ باغ شاهزاده (به ترکی آذربایجانی: شازدا باغی) یا هشت‌بهشت تبریز یکی از باغ‌ها و محله‌های تاریخی و معروف شهر تبریز است که در جنوب شرق این شهر واقع شده است. این باغ به دستور یعقوب آق‌قویونلو بنا شده و در دوران صفوی و قاجار، شاهزادگان میهمانی‌های خود را در آن برگزار می‌کردند.

عباس‌میرزا و دیگر شاهزادگان قاجار در دوران شاهزادگی خود با احداث ساختمان‌ها و کاخ‌های گوناگون در محوطه باغشمال، بیشترین رونق و آبادانی را به آن بخشیدند؛ به‌گونه‌ای که این باغ پس از عباس میرزا به «باغ شاهزاده» مشهور شد.

در سال ۱۳۰۸ خورشیدی باغشمال به تملک شهرداری درآمد و سرانجام به جهت‌عدم علاقه و رسیدگی حکومت اواخر قاجاریه ویران شد؛ ورزشگاه تختی نیز در بخشی از این باغ بزرگ و تاریخی احداث شده است. طول باغشمال ۱۰۵۰ ذرع تبریز و عرض آن ۵۲۴ ذرع تبریز بود.

این عمارت یکی از ابنیه مهم دوره قراقویونلوها، آق قویونلوها، صفویه و به‌خصوص دوره قاجار بود. جغرافی‌نویسان و جهانگردانی که از قرن سوم و چهارم هجری به بعد از تبریز دیدن کرده و مطالبی درباره این شهر نوشته‌اند به وجود بناها، کاخ‌ها و سرای‌های باشکوه و زیبا که غالباً از طرف سلاطین، امراء و وزرا ساخته شده و به نام بانیان خود معروف بوده‌اند، اشاره‌کرده‌اند.

برخی از این بناها به‌مرور زمان از بین رفته و اکنون نشانی از آنها بر جای نمانده است. برخی هم به‌صورت ویرانه‌هایی درآمده‌اند که حکایت از عظمت و شکوه نخستین خود دارند و تعداد بسیار اندکی نیز به خاطر نزدیکی زمان احداث و توجه متولیان آنها به صورتی تقریباً سالم باقی مانده‌اند.

کاخ هشت‌بهشت نیز نمونه‌ای از این بناها است که اکنون نه تنها اثری از این کاخ باشکوه باقی نمانده بلکه حتی می‌توان گفت که وجود چنین بنای باشکوهی به فراموشی سپرده شده است.

نقشه باغشمال و کاخ‌های آن

هشت‌بهشت که یکی از کاخ‌های زیبا و معروف دوره آق‌قویونلو بود، در سال ۸۸۸ هجری قمری، به دستور سلطان یعقوب پسر امیرحسن بیک مشهور به اوزون حسن، بنا شد. البته در مورد بانی احداث این کاخ روایت‌های متفاوتی وجود دارد؛ چنانچه برخی این کاخ را به اوزون حسن و برخی دیگر به پسرش یعقوب نسبت می‌دهند. به هر ترتیب اولین کاخ هشت‌بهشت، در تبریز و در قرن نهم هجری بناشده است.

معماری

این کاخ بر مبنای توصیف‌های مندرج در کتاب‌ها، عمارتی هشت‌ ضلعی بود که بعدها موسوم به هشت‌بهشت شد.

توصیف جهانگردان

تاجر ونیزی که از هشت‌بهشت دیدن کرده، در توصیف این باغ و کاخ نوشته است: «اکنون‌که از شرح و وصف و مطالب گوناگون درباره این شهر فارغ شده‌ام، می‌پندارم که نباید از ذکر کاخ زیبایی که سلطان حسن‌بیک بزرگ ساخته بود، غفلت کنم. هرچند پادشاهان سلف او کاخ‌های بزرگ و زیبای بسیاری در این شهر ساخته‌اند، اما هیچ‌ یک قابل قیاس با کاخ حسن‌بیک نیست و این قصر به‌مراتب از همه آنها بهتر است.

این کاخ چنان باشکوه است که تاکنون در ایران همانندی نداشته است. کاخ را در مرکز باغی بزرگ و زیبا بر روی صفه‌ای به ارتفاع یک یارد و نیم و پهنای پنج یارد ساخته‌اند. این کاخ را هشت بهشت خوانند که به معنی هشت بخش است، زیرا به هشت بخش مختلف تقسیم شده است. بلندی آن سی قدم و محیط آن در حدود هفتاد تا هشتاد یارد است و هر بخش به چهار غرفه بیرونی و چهار غرفه درونی تقسیم شده و بقیه کاخ در زیر گنبد مدور فیروزه فام باشکوهی قرار گرفته است.

کُل کاخ در زیر یک سقف ساخته شده است. بنایی یک طبقه است و فقط یک ردیف پلکان تا صفه کشیده شده که از آن طریق شخص بالا می‌رود و خودش را به غرفه‌های مختلف می‌رساند.

کاخ در طبقه هم‌سطح زمین، چهار ورودی سراسر میناکاری و زراندود شده دارد و چنان زیباست که بیان انسان از وصف آن عاجز می‌ماند. جلوی هر یک از ورودی‌های کاخ، راهی را با سنگ مرمر سنگ‌فرش کرده‌اند که به صفه منتهی می‌شود و در مرکز صفه، جوی آبی با مهارت در دل سنگ‌های مرمر تراشیده‌اند.

پهنای این جوی کوچک، چهار انگشت و ژرفایش نیز چهار انگشت است که به شکل تاک یا مار کنده شده است. بدین معنی که در یک نقطه می‌جوشد و در جوی روان می‌شود و پس از عبور از مسیر مارپیچ و مدور به همان جای اول برمی‌گردد و به مجرای دیگر می‌افتد. سه یارد بالاتر از صفه را با سنگ مرمر ساخته‌اند و قسمت‌های پایین آن را با گچ‌بری و به رنگ‌های گوناگون درآورده‌اند و این منظره از دور مانند آیینه نمایان است.

این جهانگرد ونیزی می‌گوید: سقف تالار بزرگ با لاجورد و آب‌طلا به‌صورت بسیار زیبایی آراسته شده‌ است و نقوش را چنان زیبا کشیده‌اند که چون تصاویر آدمیان زنده می‌نمایند. بر روی سقف تصاویری از جنگ با بیگانگان که سال‌ها پیش از این روی داده است، نقش شده است.

همچنین بر روی این نقش‌ها، تصویر گروهی از سفیران دربار عثمانی در پیشگاه سلطان حسن‌بیک در تبریز همراه با متن تقاضاها و جواب‌هایی که اوزون حسن به ایشان داده بود، را می‌توان دید. تصویر مجالس شکار حسن‌بیک را نیز درحالی‌که بسیاری از امیران درگاه ملتزم رکابش هستند و همه بر اسب سوارند با تازی و شاهین می‌توان دید.

بسیاری از جانوران مانند فیل و کرگدن را که همه حکایت از ماجراهایی می‌کند که بر وی گذشته است. بر کف تالار فرش باشکوهی گسترده‌اند که ظاهراً از ابریشم است و دارای طرح‌های زیباست. این فرش گرد و درست به اندازه کف تالار است. اتاق‌های دیگر نیز مفروش است. این تالار نور ندارد و فقط از اتاق‌ها روشنایی می‌گیرد. با این همه تالار مرکزی دارای مدخل‌هایی است که درهای آنها به اتاق‌ها و کفش‌کن‌ها باز می‌شود و این اتاق‌ها و کفش کن‌ها دارای پنجره‌های بسیاری است که از آن‌ها نور به داخل می‌تابد. هر کفش‌کن فقط یک پنجره دارد اما همین یک پنجره به‌اندازه بدنه اتاق و به صورتی زیبا نصب‌شده است.

آنچه هنرمندان چیره‌دست بر دیوارها و سقف تالارهای کاخ هشت‌بهشت نقاشی کرده بودند، در واقع نموداری از اشتیاق سرسلسله دودمان بایندری به شکار و بزم بود. به گفته باربارو در دوران صلح هنگامی‌که امیر حسن‌بیک در پایتخت خویش، شهر تبریز اقامت داشت برای سرگرمی او و ملازمانش مرتباً بساط سور و سرگرمی گسترده می‌شد.

بر مبنای آنچه در اسناد و مدارک آمده است، کاخ هشت‌بهشت تبریز در اوایل عهد صفویه نیز قصری شاهانه بود. در دوران شاه اسماعیل اول صفوی که تبریز پایتخت بود در ذکر احوال آن شهریار به‌دفعات به نام عمارت و باغ هشت‌بهشت برمی‌خوریم که مراسم شاهانه در آنجا برگزار می‌شده است.

انتهای پیام/ر