امیرعباس آذرموند: کمیته نوبل دو اقتصاددان مقیم آمریکا و یک اقتصاددان مقیم انگلیس را به عنوان برندگان نوبل اقتصاد ۲۰۲۵ معرفی کرد. جول موکیر متولد هلند و استاد دانشگاه نورث وسترن آمریکا، فیلیپ آگیون متولد استاد دانشگاه علوم سیاسی و اقتصاد لندن و پیتر هویت متولد کانادا و استاد دانشگاه براون آمریکا برندگان نوبل اقتصاد ۲۰۲۵ معرفی شده اند.
نوبل اقتصاد به خاطر مطالعه در مورد رشد اقتصادی مبتنی بر نوآوری به این افراد داده شده است. نیمی از این جایزه به خاطر شناسایی پیشنیازهای رشد پایدار از طریق پیشرفت فناوری به موکیر و نیم دیگر آن به طور مشترک به فیلیپ آگیون و پیتر هویت به خاطر ارائه نظریه رشد پایدار از طریق تخریب خلاقانه اهدا شده است.
در این رابطه جعفر خیرخواهان، منتقد اقتصاد کلان درباره دیدگاه برندگان نوبل اقتصادی به برگزیده گفت: بررسی تاریخ بشر نشان میدهد که لااقل از دو تا سه هزار سال پیش که بشر توانست آمارهایی از وضعیت اقتصاد و درآمد سرانه خود تخمین بزند تا قرن ۱۹، تقریبا سطح درآمد افراد یکسان مانده بود. وقتی به آمار درآمد سرانه مینگریم، متوجه میشویم در قرن ۱۸ درآمد سرانه کشورهای مختلف حدود ۷۰۰ تا هزار دلار بود. در کشورهای ثروتمند این نرخ حداکثر به ۱۲۰۰ دلار میرسید.
وی با یادآوری درآمد سرانه فعلی در جهان تصریح کرد: درآمد سرانه ۱۲۰۰ دلاری امروز شاید در برخی کشورهای فقیر آفریقایی دیده شود اما دو قرن پیش این معادل درآمد سرانه یک کشور ثروتمند بود. تا دو قرن پیش به جز اشرف و نجبا که کمتر از یک درصد جمعیت هر کشوری را تشکیل میدهد تقریبا همه مردم فقیر و با درآمدی معادل فقیرترین کشورهای امروز جهان زندگی میکردند.
وی با اشاره به جوئل موکیر، یکی از سه برنده امسال نوبل ادامه داد: این آقای موکیر به بررسی چگونگی تغییر این فراینده در کشورهای اروپایی و به طور خاص هلند و انگلستان دست میزند. او نشان میدهد در ابتدای قرن ۱۹ سطح اختراعات در اروپای غربی بسیار افزایش یافت. همزمان اندیشکدهها شروع به کار کردند و در این مجموعه ها افراد طرحها و ایدههای خود را میآوردند و اگر میتوانستند نظرات را جلب کنند، بودجه کافی برای تبدیل به محصول شدن ایدههایشان را دریافت میکردند.
خیرخواهان اختراع ماشین بخار و ماشینآلات نساجی را مثالی از این روند میداند و تاکید میکند با اختراع ماشین آلات ناگهان تولید چند برابر شد و تولید انبوه به سهولت ممکن میشد.
او افزود: درنتیجه این تحولات بود که وضعیت درآمد بشر هم تغییرات اساسی کرد. انگلستان و هلند صدها سال درآمد سرانه ۷۰۰ تا ۱۲۰۰ دلاری داشتند به وضعیت امروز رسیدند. این رشد درآمد که از حدود ۱۸۰۰ میلادی آغاز شد به شکلی پیوسته و مستمر ادامه داشت. گرچه وقتی نگاه کنیم میبینیم رشد حدود دو تا سه درصد سالانه در درآمدها شکل گرفت اما این روند چون پیوسته بود و دو قرن هم حدودا ادامه داشته به «معجزه» فعلی منجر شد. هر نسل را اگر ۳۰ سال در نظر بگیریم، با رشد سالانه دو درصدی، هر نسل درآمد سرانهاش دو برابر میشود.
تاریخ برای اقتصاد چه درسی دارد؟
این اقتصاددان افزود: این تحولات در شرایطی شکل گرفت که موجب رقم خوردن یک فضای دیگر در جهان شد. آزادی فکر به رشد خلاقیت منجر شد و به جای اینکه «قدرت» مانع این خلاقیت شود، مشوق آن شد و اجازه داد اندیشهها شکوفا شوند و در نهایت کارآفرینان بتوانند محصول نهایی را تولید کنند. سپس نهادهایی شکل گرفت که مثلا از حق مالکیت مخترع دفاع کند یا حمایت پولی و مالی از «تولید فناورانه» را انجام دهند. شرکتهایی برای توزیع عمومی به وجود آمدند که فروش عمدتا محلی را به فروش ملی و حتی منطقهای تبدیل کردند و زمینه توزیع کالا را به جغرافیای دورتر را فراهم کردند. این روندی است که به باور من تا امروز هم ادامه یافته است.
مترجم کتاب «ریشههای اقتصادی دموکراسی و دیکتاتوری» افزود: این ها کارهایی بود که جوئل موکیر به عنوان یک مورخ اقتصادی انجام داد. او کمتر در پی اقتصادسنجی بود و بر تاریخ اقتصاد تمرکز داشت. همانطوری که مشاهده کردیم وی نیمی از جایزه نوبل را به دلیل کار روی این بخش از تاریخ بهدست آورد اما دو نفر دیگر به تبیین چگونگی توسعه سرمایه داری در غرب پرداختند و در نهایت به مفهوم «تخریب خلاق» رسیدند.
وی درباره تاثیر شومپیتر و اندیشههایش بر فیلیپ آگیون و پیتر هویت، دو برنده دیگر جایزه نوبل گفت: اگر شومپیتر زنده بود احتمالا او به عنوان مبدع اولیه «تخریب خلاق» میتوانست برنده جایزه نوبل شود. این دو اقتصاددان توانستند با مدل ریاضی مفهوم تخریب خلاق شومپیتری را بر بستر اقتصادی توضیح دهند و نقش مفید آن را نشان دهند.
تخریب خلاق به چه معناست؟
خیرخواهان منظور از تخریب خلاق را این طور توضیح داد: تخریب خلاق یعنی تولید با خلاقیت بتواند همزمان با ایجاد تنوع بیشتر محصول برای مصرف کننده، اننحصار بازار را به چالش بکشد. به زبان سادهتر یعنی وقتی فناوری رشد میکند تولیدات ارزانتر، متنوعتر و با کیفیتتری را روانه بازار کنند که تولیدکنندگان پیشین را دچار چالش کند. این مهم گرچه به «تخریب» بنگاههای قدیمیتر منجر میشود اما از آنجایی که به فناوری نوین متکی است در نهایت به ارتقا و حتی توسعه منجر میشود. درواقع شکوفایی مستمر اقتصادها از نظر برندگان نوبل امسال، محصول همین روند تخریب خلاق بوده است.
وی درباره پیامدهای این «تخریب خلاق» گفت: این درک دلسوزانه وجود دارد که تعطیلی هر بنگاه به معنای بیکاری و مشکلاتی خواهد بود و به همین دلیل برخی با این روند تخریب موافق نیستند. در حالی که وقتی روند تاریخی کشورهای توسعه یافته را بررسی میکنیم متوجه میشویم با اجازه دادن به تخریب خلاف در عمل فرصت توسعه را فراهم کردند و در طرف دیگر با پرداخت بیمه بیکاری و… زمینه را برای جلوگیری از ایجاد بحران اجتماعی یا رشد تبعیض و نابرابریها فراهم کردند. درواقع تجربه اقتصادهای توسعه یافته نشان میدهد باید موانع را از مقابل نوآوری برداشت و از این طریق زمینه ارتقای رفاه عمومی را فراهم کرد.
اقتصاد ما از «تخریب خلاق» چه باید بیاموزد؟
خیرخواهان پاسخ داد: این مفهوم برای اقتصاد ما درسهای مهمی دارد. از جمله اینکه ما امروز به وضوح میبینیم که در اقتصاد یکسری گروههای تثبیت شدهای داریم که در گذشته بنگاهی راه انداختند و حالا خودشان مانع هر خلاقیتی شدهاند. از حوزه بانکداری تا صنایع مختلف چنین چیزی قابل مشاهده است که برخی حاضر نیستند خدشهای به سهم انحصاریشان وارد شود.
وی ادامه داد: بخش مهمی از درجا زدن اقتصاد ما محصول تخریب نکردن تولیدی است که توسط قدیمیترهای بخش صنعت راه افتاده و اکنون هم سکان را در دست دارند. اینها کسانی هستند که زمانی خودشان نوآور بودند اما وقتی خودشان به اصطلاح به جایگاه بالایی رسیدند مانع نوآوران دیگر شدند. رکود فعلی اقتصاد ما از جمله دلایلی که دارد کمبود خلاقیت و نبود نوآوری است.
او به رشد اقتصادهای دیجیتال در دهه ۹۰ اشاره کرد و گفت: آن زمان این تصور به وجود آمد که با رشد اقتصادی دیچیتال و نوآورانه زمینه رشد اقتصاد کشور فراهم میشود. اما دیدیم که نگذاشتند و گاه فضا را امنیتی هم کردند تا کسی نتواند خارج از یکسری قواعد از پیش تعیین شده به موفقیت دست یابد. جدای از این اگر یادتان باشد اوایل که تاکسیهای اینترنتی آمدند برخی تاکسیداران در برخی از شهرها به آنها حمله کردند زیرا منافع آنها تخریب میشد. حال آنکه در زمینه ارائه خدمات نه تاکسیرانی و نه آژانسها درست عمل نمیکردند و خدماتی بی کیفیت اما گران ارائه میکردند. به هر حال ما امروز شاهدیم تخریب آن روند موجب تحولی اساسی در حوزه حمل و نقل عمومی شد.
۲۲۳۲۲۹
