بررسی مسائل منطقه و سفر رئیسی در دستور کار تهران و آنکارا

مهسا مژدهی: روز سه‌شنبه حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه کشورمان؛ وارد آنکارا شد تا با مقامات ترکیه رایزنی و گفتگو کند. او قرار بود بعد از این سفر به روسیه برود و با لاوروف دیدار کند که ظاهرا با توافق دو طرفه این سفر فعلا لغو شده است و به جای آن تنها آنکارا میزبانی از امیرعبداللهیان را برعهده داشته. به گفته طرف ایرانی دومین سفر وزیرخارجه دولت سیزدهم به آنکارا با هدف فراهم کردن مقدمات برای سفر رییسی به ترکیه و گفتگو در مورد مسائل شامات و غرب آسیا انجام گرفته است. در این سفر وزیرخارجه ایران اعلام کرد که روابط ایران و ترکیه در مسیر درستی قرار دارد. با این حال دو کشور در طول سال های اخیر، فراز و فرودهایی را در روابطشان تجربه کرده اند. وزیر امور خارجه ایران که هفته گذشته به دو کشور لبنان و سوریه سفر کرده بود، صبح روز گذشته در ادامه سفرهای منطقه‌ای‌اش در صدر هیاتی سیاسی وارد آنکارا شد؛ سفری که پیش‌تر اعلام شده بود و از جمله مهم‌ترین دستورکارهای آن نیز فراهم کردن مقدمات سفر آتی ابراهیم رئیسی به ترکیه است. این سفر به دعوت مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه صورت گرفته است.

اهمیت ترکیه در زمان تحریم‌ها

ترکیه یکی از آن کشورهایی است که در دوره تحریم توانسته نقش مثبتی را برای ایران ایفا کند. دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه هفته گذشته اعلام کرد ترکیه یکی از مهم‌ترین مبادی تأمین نیازهای ما در دوران تحریم‌ بوده‌ است. ایران بخش عمده ای از نفت و گاز ترکیه را تامین می‌کند و در مقابل این کشور هم برای تهران در نقش یک راه تنفس ظاهر شده است. از آنجا که روابط سیاسی در سال های اخیر کم و بیش خوب و بدون تنش پیش رفته‌اند، از نظر اقتصادی هم اوضاع به نسبت دیگر کشورها بهتر بوده است.

در ۱۰ ماه گذشته ایران و ترکیه حجم مبادلات خود را به پنج میلیارد دلار رساندند. این رقم نشان می‌دهد که امسال میزان مبادلات اقتصادی بین دو کشور ۲۱ درصد رشد را نسبت به سال گذشته تجربه کرده است. همچنین واردات ترکیه از ایران طی ۱۰ ماه یاد شده ۲.۸۱ میلیارد دلار بوده است که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد ۳۰ درصدی را تجربه کرده است. می‌توان گفت که ترکیه پس از چین و عراق سومین شریک اقتصادی ایران به شمار می‌آید.

بیشترین کالاهای صادراتی ایران به این کشور نفت و گاز، گاز مایع، گرید نساجی پلی پروپیلن، پلی اتیلن گرید بادی، کاتد، آهن، فولاد، آلومنیوم، روی، میوه، میوه خشک، سوپر فسفات، مکمل دارویی، ماشین های نورد و کاغذ مقوا است. اقلام عمده وارداتی هم شامل کنجاله، موز، صنایع دستی، ماشین آلات دستگاه‌ها، گرید نساجی، دارو، روغن دانه آفتابگردان، توتون، پلی اتیلن، اسیدهای نوکلئیک و الیاف را شامل می‌شود.

وجوه اشتراک بین آنکارا و تهران کدامند؟

ایران و ترکیه علاوه بر مسائل اقتصادی، همکاری های گسترده تری هم با یکدیگر دارند. ارتباط دو کشور از زمان قدرت گرفتن اردوغان شکل جدی تری به خود گرفته است. کودتای نافرجام در ترکیه و شکست آن و حمایت ایران از رییس جمهور این کشور هم به گسترش روابط بین این دو کمک کرد. تهران و انکارا با وجود اینکه در بسیاری از موارد دچار تضاد منافع هستند، در حال حاضر اشتراکات زیادی هم با یکدیگر دارند. هر دو کشور ملاحظات مشترک امنیتی و سیاسی دارند که باعث نزدیکی دو طرف شده است. مثلا در زمینه امنیت مرزی دو طرف حتی اگر نخواهند هم چاره ای به جز همکاری با هم ندارند.

در سال های گذشته تهران و انکارا با وجود خواسته های متفاوتی که در روسیه داشتند موفق شدند تا در روند آستانه در کنار یکدیگر با روسیه قرار بگیرند. ایران در دولت قبل موفق شد تا حضور پررنگی در این روند که منجر به کاهش درگیری ها در سوریه شد داشته باشد و یک پای اصلی دیگر این گفتگوها ترکیه بود. با این حساب می توان ازآستانه به عنوان یکی از تلاش های موفقیت آمیز دو طرف برای همکاری با یکدیگر نام برد.

زمینه‌های اختلاف بین ایران و ترکیه

با وجود همکاری های مشترک بین تهران و آنکارا و بالا بودن سطح مبادلات اقتصادی، دو کشور با یکدیگر اختلافاتی دارند که می‌تواند در آینده بیشتر هم بشود. ترکیه با تکمیل سدهایی مانند ایلیسو، عزم خود را جزم کرده تا پیروز جنگ های آبی در خاورمیانه باشد. این کشور دغدغه ای بابت مشکلات ابی که برای ایران و عراق پیش خواهد آمد ندارد و از این بابت بسیاری نگران بالا گرفتن اختلافات دو طرف و حتی جنگ آب در آینده خاورمیانه هستند. ترکیه در برنامه‌هایی که برای خود ترتیب دیده، اهمیتی برای مسائل محیط زیستی دیگر کشورها از جمله ایران قائل نشده است.

اما علاوه بر مسائل محیط زیستی، حمایت بی چون و چرای آنکارا از باکو در مدت اخیر باعث اختلافاتی بین ایران و ترکیه است. الهام علی‌اف رییس جمهور آذربایجان در سال های اخیر حملات لفظی را نسبت به ایران ترتیب داده است و برنامه هایی برای این مساله دارد که مرزی بین ایران و ارمنستان باقی نگذارد. تهران رویکرد باکو به مسائل منطقه ای را نمی پذیرد. در مقابل اردوغان خود را حامی صد در صد الهام علی اف می داند و همین موضوع باعث شده تا حسن نیت او در روابط با ایران به دیده تردید نگاه شود.

آنکارا در یک سال گذشته تلاش خود را برای گسترش روابط با رژیم صهیونیستی بالا برد. این در حالیست که اردوغان همواره خود را رقیبی برای ایران در مخالفت با اشغالگری این رژیم به حساب می آورد. با همه اینها ظاهرا منافع اقتصادی و سیاسی ناشی از روابط با تلاویو باعث شده تا انکارا رویکرد خود را نسبت به اسراییل تغییر دهد.

به همه موارد اختلافی بالا باید مساله سوریه را هم اضافه کرد. در یکی دو سال اخیر تهران در مساله سوریه نقش کمرنگ تری از گذشته داشته است. این در حالیست که آنکارا با وجود همه مشکلاتی که با شخص بشار اسد دارد؛ تلاش کرده تا نقش خود را در آینده دمشق ایفا کند. این ماجرا تا آنجا پیش رفته که زمزمه های پررنگی در مورد دیوار قریب الوقوع بشار اسد و اردوغان وجود دارد. ترکیه از سیاست خود مبنی بر حذف اسد از قدرت پا پس کشیده و حالا می خواهد شریک آینده این کشور هم باشد. در این میان همکاری با روس ها ظاهرا برای آنکارا ساده تر از تهران است. اما برخی از کارشناسان معتقدند که سفر اخیر امیرعبداللهیان به ترکیه که بعد از سفر به سوریه انجام گرفت میتواند به معنای میل ایران به نقش افرینی در آینده روابط این دو کشور باشد.

بشار اسد هم گفت که این دیدارها برای اینکه مثمر ثمر باشد، باید مبتنی بر هماهنگی و برنامه‌ریزی قبلی بین سوریه و روسیه باشد تا «اهداف و نتایج ملموسی که سوریه از این دیدارها در پی آن است، محقق شود؛ لذا باید این نشستها بر مبنای اصول ملی حکومت و مردم [سوریه] مبتنی بر پایان اشغالگری و توقف حمایت از تروریسم باشد».

در زمینه قره باغ هم روسیه پیش تر ابتکار ۳+۳؛ شامل روسیه، جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و جمهوری های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان را در دستور کار قرار داده بود و در آغاز دسامبر ۲۰۲۱، نخستین نشست فرمت ۳+۳ در مسکو برگزار شد. این ابتکار البته کماکان به جای خاصی نرسیده است و اختلافات بر سر جای خود باقی هستند با این حال به نظر می رسد که حضور ایران و ترکیه در یک فرمت با هدفی مشترک می تواند در آینده به سود منطقه تمام شود.

ایران و ترکیه قادر به جداسازی روابط اقتصادی و مرزی خود نیستند. با این همه رقبایی جدی برای یکدیگر به حساب می آیند. از طرف دیگر سیاست خارجی اردوغان به گونه ای است که دوست دائمی و دشمن ابدی ندارد و این موضوع همیشه کشورهای دوست را با چالش و احساس ناامنی نسبت به آنکارا رو به رو می‌کند.

۳۱۱۳۱۲