به گزارش برگزیده به نقل از ایران تئاتر، نشست «شرق و مفاهیم دراماتیک حکمی» بهعنوان نخستین برنامه از بخش پژوهش و سمینارهای چهلوچهارمین جشنواره بینالمللی تئاتر فجر، همزمان با هفته پژوهش، ۲۷ آذرماه در تالار مشاهیر تئاترشهر برگزار شد.
این نشست که آغازگر سلسله برنامههای پژوهشی جشنواره امسال بود، با سخنرانی مهدی خانکه، استادیار گروه هنرهای سنتی دانشگاه هنرهای اسلامی-ایرانی استاد فرشچیان، به بررسی جایگاه «حکمت» و مفاهیم دراماتیک در سنتهای نمایشی شرق اختصاص داشت.
در این نشست، سیدوحید فخرموسوی دبیر جشنواره تئاتر فجر، حسین مسافرآستانه مشاور عالی دبیر جشنواره، رامتین شهبازی مدیر بخش پژوهش و سمینارها، کوروش سلیمانی رییس مجموعه تئاترشهر، محمدحسین ناصربخت، فرشاد یاری و جمعی از هنرمندان، پژوهشگران و علاقهمندان تئاتر حضور داشتند.
رامتین شهبازی در ابتدای این نشست با اشاره به ضرورت بازگشت جدی به پژوهش در تئاتر، گفت: پرداختن به تئاتر بدون توجه به بنیانهای نظری، فلسفی و حکمی، منجر به سطحینگری در تولیدات نمایشی میشود. وی این پیشنشست را فرصتی برای آشنایی دوباره با ریشههای فکری نمایش در شرق دانست و تأکید کرد که مباحث مطرحشده در این جلسه، در نشستهای آتی با تمرکز مستقیمتر بر تئاتر ادامه خواهد یافت.
در ادامه، مهدی خانکه با تمرکز بر مفهوم «حکمت» در شرق عالم، سخنان خود را با تأکید بر اشتراکات بنیادین فرهنگهای شرقی آغاز کرد و گفت: برخلاف تصور رایج، حکمت پدیدهای محدود به جغرافیا یا یک دین خاص نیست، بلکه ریشه در تجربه زیسته انسان شرقی دارد و در طول تاریخ، از طریق دین، اخلاق، سنت و هنر منتقل شده است.
او با اشاره به جایگاه «نور» بهعنوان یکی از کلیدیترین مفاهیم حکمی، افزود: در اغلب ادیان و سنتهای شرقی، نور بهمثابه سرچشمه حکمت معرفی میشود. از اوستا و آیین زرتشت گرفته تا متون هندی، مسیحیت و اسلام، همواره نور واسطهای برای دریافت معنا و انتقال مفاهیم متعالی بوده است.
خانکه در بخش دیگری از سخنان خود به آیین زرتشت پرداخت و با اشاره به گاهان بهعنوان مستندترین بخش اوستا، بیان کرد: در این متون، پیامبر ایرانی، حضرت زرتشت، از طریق نور حکمت به پیامبری برگزیده میشود. این نگاه نشان میدهد که حکمت در سنت ایرانی، پیش از آنکه امری صرفاً دینی باشد، مفهومی اخلاقی و وجودی است.
وی سپس با مقایسه این نگاه با سنتهای هندی، به مفهوم «برهمن» بهعنوان نورالانوار اشاره کرد و گفت: در متون هندی نیز نور، سرچشمه هستی و آفرینش معرفی میشود و این اشتراک مفهومی، نشاندهنده ریشههای مشترک حکمت در شرق است؛ امری که پژوهشگرانی چون داریوش شایگان نیز بر آن تأکید کردهاند.
این پژوهشگر تئاتر در ادامه، با تمرکز بر سنت اسلامی، جایگاه حکمت در قرآن کریم را برجسته دانست و افزود: در هیچ دینی به اندازه اسلام، به مفهوم حکمت پرداخته نشده است. آیاتی که به لقمان حکیم نسبت داده شدهاند، نشان میدهند که مقام حکمت، همسنگ مقام پیامبری تلقی شده و حکمت، امری عملی و اخلاقی است که در رفتار اجتماعی تجلی مییابد.
خانکه با اشاره به تمایز میان «کتاب» و «حکمت» در قرآن، تأکید کرد: کتاب، متن مکتوب است، اما حکمت، روح جاری در متن است. برداشتهای نادرست و افراطی از دین، اغلب ناشی از غفلت از همین روح حکمی است.
وی در بخش مهمی از سخنان خود به مفهوم «سنت» پرداخت و گفت: سنت هر آن چیزی است که عقل سلیم آن را تأیید کند و قابلیت پالایش و تداوم داشته باشد. سنت امری ایستا و کهنه نیست، بلکه در هر دوره تاریخی، لباسی تازه به تن میکند. از دید و بازدید اقوام گرفته تا روایتهای نمایشی و آیینی، همگی مصادیق زنده سنت هستند.
این مدرس دانشگاه سپس به نقش سنت شفاهی در فرهنگ ایرانی اشاره کرد و افزود: روایتهای شفاهی، از شاهنامهخوانی و نقالی گرفته تا داستانهای عاشورایی، نقش مهمی در انتقال حکمت داشتهاند. این روایتها اگرچه در طول زمان شاخوبرگ گرفتهاند، اما هسته اصلی خود را حفظ کردهاند و همین امر موجب پویایی فرهنگ نمایشی ایران شده است.
خانکه همچنین با اشاره به مفاهیم حماسی در فرهنگ ایرانی، از سوگ سیاوش، شاهنامه فردوسی و آیینهای سوگواری بهعنوان نمونههایی از تجلی حکمت در قالب نمایش و آیین یاد کرد و گفت: حماسه در ایران، صرفاً روایت جنگ نیست، بلکه بستری برای انتقال مفاهیم اخلاقی و وجودی است.
او در پایان، با نگاهی تطبیقی به سنتهای نمایشی شرق، به نمایشهای آیینی هند و ژاپن اشاره کرد و افزود: در نمایشهای سنتی هند، حماسه، اسطوره و رقص در خدمت انتقال حکمت قرار دارند و در ژاپن نیز نمایشهایی چون کابوکی، مفاهیم اخلاقی، خانوادگی و طبیعتگرایانه را در قالبی آیینی و نمایشی عرضه میکنند. این اشتراکات نشان میدهد که نمایش در شرق، همواره پیوندی عمیق با حکمت و سنت داشته است.
۵۹۲۴۳
