به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، نقاشی قهوه‌خانه نوعی نقاشی روایی رنگ روغنی با مضامین رزمی، مذهبی و بزمی است که در دوران جنبش مشروطیت بر اساس سنت‌های هنر مردمی، دینی و با اثرپذیری از نقاشی طبیعت‌گرایانه مرسوم آن زمان، به دست هنرمندانی مکتب ندیده پدیدار شد. خاستگاه و زمینه‌ساز این هنر نقاشی، سنت کهن قصه‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه‌خوانی در ایران بوده است و پیشینه‌اش به قرن‌ها پیش از پیدایی قهوه‌خانه‌ها می‌رسد.
گرچه بر اساس این تعریف، نقاشی قهوه‌خانه‌ای یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر ایرانی محسوب می‌شود اما امروز دیگر کسی نیست که قهوه‌خانه‌ها را با نقاشی‌های خود مزین سازد و داستان‌های کهن فارسی را با این هنر محبوب و مردمی روایت کند.
نقاشی قهوه‌خانه، بازتابی اصیل و صادق از هنر هنرمندانی عاشق و دل‌سوخته است. هنرمندانی از تبار مردمان ساده‌دل و آینه‌صفت کوچه و بازار، همان‌هایی که از پس قرن‌ها سکوت، زیر سقف تاریک قهوه‌خانه‌ها در خلوت عارفانه تکیه‌ها و حسینیه‌ها، در سر هر کوی و برزنی، چشم در چشم مردم دوختند و در محفلی پر انس و الفت، بغض معصومانه‌شان به یک‌باره شکست. همان‌ها که در ستایش راستی و مردانگی نقش‌ها زدند و حکایت کژی‌ها و پلیدی‌ها را تقریر کردند.
در روزگارانی نه چندان دور، هنرمندان فقیدی چون حسن اسماعیل‌زاده معروف به چلیپا، حسین قوللر آغاسی، محمد مدبر، حسین همدانی، محمد فراهانی و… بودند که شاهنامه را به تصویر می‌کشیدند، عاشورا را روایت می‌کردند و نظامی و عطار را روی پرده می‌آوردند اما پس درگذشتشان دیگر کمتر کسی نامی از این هنر به زبان آورد و کمتر کسی ادبیات فولکلور و کلاسیک ایرانی را بر بوم‌های نقاشی، خیالی‌نگاری کرد.
نام هنر نقاشی قهوه‌خانه‌ای ایران در دهه‌های اخیر با نام «جواد عقیلی» پیوند خورده است. چه بسیار تابلوهایی که عقیلی آنها را خلق کرده و چه فراوان آثار ماندگاری که هنرمندان بزرگی چون حسین قوللر آغاسی و محمد مدبر در ذیل آنها نوشته‌اند: به «سفارش مهندس عقیلی».
جواد عقیلی یکی از آخرین بازمانده‌های نسل درخشان نقاشان قهوه‌خانه‌ای در ایران است. او که علاوه بر نقاشی به کار مجموعه‌داری آثار نقاشی قهوه‌خانه‌ای نیز مشغول است، همچنان امید دارد که نقاشی قهوه‌خانه‌ای بار دیگر بهار خود را بازیابد و هنرمندان جوان نسبت به آن شور و اشتیاق نشان دهند.
اینک به بهانه فرارسیدن ماه محرم، موسم سوگواری بر سید و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به سراغ این هنرمند صاحب‌نام و پیشکسوت نقاشی قهوه‌خانه‌ای رفتیم و با او درباره این هنر اصیل و آئینی به گفت‌وگو نشستیم.
جواد عقیلی هنرمند شناخته‌شده نقاشی قهوه‌خانه‌ای با اشاره به مهجوریت این هنر اصیل و آئینی به خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران گفت: هر پدیده‌ای فصل و بهاری دارد. نقاشی قهوه‌خانه‌ای نیز باوجود اینکه ماهیتی اصیل و قدمتی دیرین دارد و هنری صد درصد ملی و ایرانی محسوب می‌شود، متاسفانه به علت اینکه جوانان بیشتر به مدرنیسم و نقاشی‌های اروپایی علاقه نشان می‌دهند، دچار مهجوری و غربت شده و گویی بهار آن به سر آمده است. باوجود این، نقاشی قهوه‌خانه‌ای همچنان اصالت خود را حفظ کرده و هنوز هم آثاری هرچند معدود در این زمینه خلق می‌شود. کسانی که به نقاشی علاقه‌مند هستند، قدر این سنت دیرین و اصیل را می‌دانند و آن را دنبال می‌کنند.
این هنرمند ادامه داد: شاید یکی دیگر از دلایلی که باعث شده است امروز کمتر به نقاشی قهوه‌خانه‌ای پرداخته شده و نسبت به آن علاقه نشان داده شود، این است که نقاشی قهوه‌خانه‌ای نه در دانشگاه‌های ما تدریس می‌شود و نه آموزشگاههای هنری نسبت به آن اقبالی نشان می‌دهند. لازم است بار دیگر بر این نکته تأکید کنم که نقاشی قهوه‌خانه‌ای، هنری تماما ملی و ملهم از سنت، تاریخ و ادبیات ایرانی است و وجود آن برای فرهنگ و هنر ما غنیمتی ارزنده محسوب می‌شود.
عقیلی در پاسخ به این پرسش که آیا همچنان در زمینه خلق نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای فعالیت می‌کند یا خیر، عنوان کرد: من ۸۷ سال سن دارم و در اثر استفاده مداوم از رنگ روغن دچار آسم و ناراحتی ریه شده‌ام. از این‌رو دیگر نمی‌توانم کار کنم. با وجود این، در طول سال‌های اخیر تلاش کرده‌ام تا مجموعه‌ای شخصی از آثار فاخر هنرمندان نقاشی قهوه‌خانه‌ای را گردآوری و نگهداری کنم. اکنون این مجموعه در دسترس است و می‌تواند مورد استفاده و بهره‌برداری هنرمندان جوان و پژوهشگران علاقه‌مند به حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای قرار گیرد. امیدوارم با این کار توانسته باشم به وظیفه خود در قبال فرهنگ و هنر اصیل کشورم ایران، عمل کرده باشم.
این نقاش پیشکسوت در بخش دیگری از سخنانش از آمادگی خود برای معرفی استادان توانمند و مجرب نقاشی قهوه‌خانه‌ای به دانشگاه‌ها و آموزشگاههای هنری خبر داد و گفت: در صورت تمایل دانشگاه‌ها و آموزشگاههای هنری، من این آمادگی را دارم تا هنرمندان ذی‌صلاح و قابل نقاشی قهوه‌خانه‌ای را به آنها معرفی کنم تا از این رهگذر در آینده نزدیک، شاهد بهبود وضعیت تعلیم و آموزش این هنر اصیل و بومی در چنین محافلی باشیم.
عقیلی در پاسخ به این پرسش که آیا نقاشی قهوه‌خانه‌ای می‌تواند بار دیگر بهار خود را بیابد و همچون گذشته مورد اقبال و توجه هنرمندان ایرانی قرار گیرد یا خیر، گفت: بعید نیست که بهار نقاشی قهوه‌خانه‌ای بار دیگر از راه برسد. ما هم‌اکنون دو سه هنرمند داریم که هنوز نقاشی قهوه‌خانه‌ای را ادامه می‌دهند. به‌ویژه اینکه در کشورهای اروپایی و آمریکایی هم از نقاشی قهوه‌خانه‌ای استقبال بسیار خوبی می‌شود و این امر به خودی خود می‌تواند هنرمندان جوان را به این حوزه جذب و علاقه‌مند کند.
او در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد: نقاشی قهوه‌خانه‌ای هنری وارداتی نیست. بلکه هنری خودجوش و ایرانی است و سادگی هنر نقاشان قدیم را در خود دارد. اقسام گوناگون سوژه‌های حماسی، مذهبی و کوچه و بازاری می‌تواند در نقاشی قهوه‌خانه‌ای متبلور شود و به طور کلی، بهتر از نقاشی‌های مدرن برای مردم ما قابل درک است.
جواد عقیلی هنرمند و مجموعه‌دار پیشکسوت نقاشی قهوه‌خانه‌ای در بخش پایانی اظهارات خود خاطرنشان کرد: تنها توصیه‌ام به دانشکده‌های هنر این است که حتی در حد اختصاص چند واحد اختیاری هم که شده نسبت به نقاشی قهوه‌خانه‌ای اهتمام به خرج دهند و از معدود هنرمندانی که همچنان در این حوزه مشغول‌اند، دعوت کنند تا برای تدریس به این دانشکده‌ها بیایند. از رهگذر تداوم این اتفاق، می‌توانیم شاهد افزایش علاقه و اشتیاق هنرمندان جوان به نقاشی قهوه‌خانه‌ای باشیم. چنین اتفاقی کاملا شدنی و قابل اجراست و من این حرف را سال‌ها قبل بیان کرده‌ام اما متاسفانه تاکنون شنیده نشده است و نشنیده‌ام که دانشکده‌ای آن را اجرا کرده باشد.
/