به گزارش «مبلغ»- بیست و پنجمین اجلاسیه نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالیه و خارج حوزه علمیه قم، شامگاه چهارشنبه، دوازدهم مهرماه، با موضوع «بررسی مشکلات دروس آزاد» در مسجد حضرت امام حسن عسکری علیه‌السلام برگزار گردید. در این جلسه که با حضور تعداد زیادی از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه برگزار شد، اساتید محمدجواد علوی بروجردی، محمد عندلیب عمدانی، سید مفیدالدین حسینی آملی و سید محمد حمید شریفی به ارائه دیدگاه‌های خود پرداختند که گزارش تفصیلی آن به همراه بیانیه پایانی نشست پیش‌رویتان قرار می‌گیرد.
دروس آزاد حوزه در حال از بین رفتن است
استاد علوی بروجردی: قوام حوزه، حوزویت حوزه به دروس آزاد است. در دروس آزاد که در تاریخ حوزه بوده، استادی که کتاب را می‌فهمیده است، کتاب را تدریس می‌کرده است؛ طلبه اگر چنین درسی استفاده می‌کرد، به درس می‌آمد؛ و اگر استفاده نمی‌کرد، نمی‌آمد و به سراغ کسی دیگر می‌رفت. این امر باعث ایجاد کمالی در استاد می‌شد، کمالی بر اساس رشد طبیعی است و بر اساس ملّایی افراد، حوزه رشد می‌کند. بزرگانی که تربیت شده‌اند و صاحبان مکتب، مانند وحید بهبهانی و شیخ اعظم اینگونه تربیت شده‌اند و هیچ جهت اضافه‌ای غیر از این جهت نبوده است.
اصلا علت تشکیل این نشست، همین بود که شروع کردند درس‌ها را در مدارس تخصصی بردند. معنای آن، این بود که در مدرسه چند استاد تعیین می‌کردند که هر کدام درس به خصوصی تدریس می‌کردند و طلبه‌ها مجبور به شرکت در همان کلاس‌ها بودند. این کار در حوزه شروع شد. در ابتدا برای ما استدلال می‌کردند که در سال‌های اول، طلبه نمی‌داند چه کند و ما او را راهنمایی می‌کنیم؛ اما این مطلب وقتی به سطوح عالی کشیده شد، برخی از مراجع، همانند آیت‌الله فاضل لنکرانی ما را تحریک کردند که صدا را بلند کنیم. خود مراجع، علت تشکیل نشست بودند. نشست تشکیل شد، برای اینکه دروس آزاد، تبدیل به درس مدرسه نشود؛ چرا که درس در مدارس تخصصی، اختیارش با مدیر مدرسه است؛ شاگرد هم ملزم به شرکت در آن است؛ همان کاری که در دبیرستان و دانشگاه‌ها انجام می‌شود. کاری که در حوزه‌های ما بود، کاری بی نظیر بود و با رشدی طبیعی ملاپروری می‌کردند.
اراده‌ای است که دروس آزاد را محدود می‌کند!
۱– متأسفانه از همان آغاز تشکیل نشست، اراده‌ای برخلاف دروس آزاد وجود داشته، که بعدها با طرح «استاد محوری» شدیدتر شد. متأسفانه بعد از قصه کرونا تحرکات تازه‌ای پیدا شد. در داخل یا خارج حوزه اراده‌ای در این زمینه هست که باعث این امر می‌شود؟ ما نمی‌دانیم؛ و این مطلب را از مسئولین حوزه سؤال داریم. آیا تفکر خاصی در حوزه قالب شده و استیلا پیدا کرده که فکر خاصی را می‌خواهند القاء کنند؟ نمی‌دانیم؛ اما مسلم است اگر درس‌ها آزاد باشند، استادها هم آزادند؛ من برای تفکرم تحت تعقیب واقع نمی‌شوم. درسم تعطیل نمی‌شود؛ اما در مدرسه، مدیر مدرسه به استاد می‌گوید این شرایط را داریم؛ اگر رعایت نمی‌کنی، نیا. این حرف در متن حوزه معنا ندارد.
اراده‌ای است که این دروس آزاد را محدود می‌کند. سال گذشته دروس آزاد، وضع بدی داشت. امسال، بدتر شده است. اسناد دادن به کرونا، اسناد دادن به اینکه طلبه‌ها به خاطر شرایط مالی از حوزه رفتند، تمام دلیل نیست. برنامه ریزی صورت می‌گیرد؛ طلبه از شهرستان وارد حوزه می‌شود، به چه مناسبت شما از او می‌خواهید که مؤسسه‌ای باید او را پذیرش بکند تا به او خوابگاه بدهند. مؤسسه هم بلافاصله برنامه دارد و می‌گوید من زمانی پذیرش می‌دهم که شما در درس‌های ما شرکت کنی؛ و الا حق نداری از خوابگاه ما استفاده کنی. به آقایان تذکر داده شد؛ و قرار شد که این کار را نکنند؛ اما در عمل، دوستان ما که این مطلب را از معاونت‌های مختلف حوزه دنبال کردند خلاف این مطلب معلوم شد؛ امروز هم اطلاعیه‌ای صادر کردند؛ ما خوشحالیم که به مفاد همان اطلاعیه عمل کنند. اما در مقام عمل، آنچه که انشاء می‌شود را نمی‌بینیم.
مؤسسات برای درس آزاد حوزه مصیبتی ایجاد کرده‌اند
مسأله امروز، مؤسساتی است که این ایام، پیدا می‌شود. به چه مناسبت زمام حوزه به دست این مؤسسات باید بیفتد؟ بیش از ۵۰ مؤسسه داریم که همه، دروس خاص دارند و طلبه باید در درس استاد موسسات خصوصی شرکت کند. همیشه اینگونه نیست که افراد ذی‌صلاحیت در این موسسات جمع شوند در این صورت است که حوزه از رشد طبیعی خودش باز می‌ماند. شما می‌دانید ما در گذشته استاد مبرز در ادبیات داشتیم؛ در شرح لمعه و مکاسب و رسائل داشتیم. خدا غریق رحمت کند اساتید بزرگی همانند استاد صلواتی، پایانی، ستوده را اینها در همین حوزه رشد کرده بودند.
خواسته ما این است که این طرح ممنوع بشود ما از مدیریت حوزه درخواست می‌کنیم که ممنوع کنید که با این شرط که طلبه در درس موسسات شرکت کنند به آنها خوابگاه داده شود. ضرورتی نداشت خانه‌سازی که در پردیسان کردید، مدرس هم در آنجا بگذارید تا حوزه خالی بشود و اطراف حرم از درس، خالی بشود و از مشتری درسی خالی بشود. طلبه می‌گوید در نزدیکی من مدرس هست، همانجا درس می‌خوانم و در هر رشته‌ای در پردیسان استاد گذاشتید. این کار خدمت به حوزه نخواهد بود. دروس آزاد در حال از بین رفتن هستند.
در سال‌های قبل، در درس کفایه و مکاسب و رسائل، بیش از سیصد نفر در کلاس برخی از اساتید داشتند؛ امسال بعضا به دو نفر رسیده است؛ برخی اصلا هیچ شاگردی نداشتند و درس‌هایشان تعطیل شد. این درس‌ها باید در اطراف حرم باشد. لازم نیست در مدرسه‌های اطراف حرم، خوابگاه باشد. اینها باید مدرس باشد و مردم طلبه‌های که به درس می‌آیند را ببینند. از پردیسان، اتوبوس بگذارید تا طلبه‌ها در درس‌های آزاد شرکت کنند.
این که در مرکز شهر، رفت و آمد برای اساتید و طلبه‌ها مشکل است. راه‌ها را بسته‌اند و حتی موتور و دوچرخه هم نمی‌تواند بیاید این مشکل عدم شرکت در کلاس‌های دروس آزاد را تشدید می‌کند. تازه در روزهای اخیر است که گفتند در پارکینگ‌ها به طلبه‌هایی که برای درس به حرم می‌آیند تخفیف می‌دهیم. این مشکل، شرکت طلاب در مدارس آیت‌الله گلپایگانی و خان و فیضیه و .. را تحت تأثیر قرار داده است و سبب می‌شود که دیگر درسی در این مدارس دائر نباشد.
مؤسسات، برای درس آزاد حوزه مصیبتی ایجاد کرده‌اند. برخی از مدارس، وابسته به مراجع عظام هستند؛ به محضر آنها هم عرض می‌کنیم؛ با اینکه در بعضی از این مؤسسات، اساتید مبرزی تدریس می‌کنند؛ اما این مشکلات هم هست؛ با این حال، به احترام مراجع عظام، برخی از این مؤسسات را کنار بگذارید اما بقیه مؤسسات را به داخل حوزه بیاورید و این موسسات در درس‌های آزاد ادغام شوند. ممنوع کنید که مؤسسات، درس‌های اساسی و اصلی بگذارند؛ اما اگر درس‌های حاشیه‌ای داشته باشند، اشکالی ندارد.
امسال از آن موارد اصلاح شده، خبری ندیدیم
۲– مطلب دوم در رابطه با کتاب‌های درسی است. در سال گذشته طرحی در این زمینه مطرح شد. نمی‌دانم چرا عزیزان به این مطلب توجه نکردند. فرموده بودند امسال اصلاح می‌شود؛ اما امسال از آن موارد اصلاح شده، خبری ندیدیم.
شیخ اعظم، فقط یک روحانی و مدرس معمولی نبود که کتابی نوشته باشد و بعدا مرجع شده و نسبت به کتاب خودش الزام به تدریس کند. علت اینکه رسائل و مکاسب شیخ، جا افتاد، آن بود که شیخ، صاحب مکتب فقهی و اصولی بود. زمانی که شیخ آمد، تحول در افکار گذشته ایجاد کرد. و از این رو، همه به دنبال آن بودند که نوشته‌ها را بگیرند و در حوزه عرضه کنند و یاد بگیرند و تعلیم بدهند و مبانی را بیاموزند. رسائل و مکاسب، تنها کتاب‌های اصولی و فقهی نیست؛ کسی که می‌خواهد برای خود مبنا بسازد و می‌خواهند اجتهاد کنند، از تفکرات شیخ بی‌نیاز نیست. اینگونه بود که کتاب‌های شیخ جا افتاد. زمانی که کفایه جا افتاد، ارزش کفایه آن بود که مرحوم آخوند، با همه عظمتش، محقق کلمات شیخ بود؛ یعنی افکار شیخ آنقدر استیلا بر فکرها پیدا کرده بود که کسی جرأت نمی‌کرد روی حرف شیخ حرف بزند؛ صاحب کفایه این سد را شکست و حرف شیخ را تحقیق و تنقیح می‌کرد.
از این رو در درس‌های خارج و استنباط، از رسائل و کفایه بی‌نیاز نیستیم؛ چه این دو کتاب به عنوان کتاب درسی باشند یا نباشند. قبل از آنکه کفایه چاپ بشود، نوشته‌های آخوند را افراد می‌گرفتند و تدریس می‌کردند؛ چرا که راه تحقیق در کلمات شیخ، از طریق کلمات مرحوم آخوند خراسانی بود.
بزرگانی خواستند کتاب‌هایشان درسی بشود. حاج شیخ آیت‌الله حائری شخصیت بزرگی است؛ اما درر ایشان، کفایه نیست. خیلی‌ها سعی کردند کلمات ایشان، جای کفایه را بگیرد؛ اما نشد. با زور چیزی کتاب درسی نمی‌شود. اما آقایان طرحی درست کردند؛ «طرح قدیم» و «طرح جاری» در طرح جاری از ۱۹۰۰ صفحه مکاسب، ۹۰۰ صفحه را حذف کردند. بحث «فضولی» را حذف کردند؛ در مباحث اجازه مشتری اختیار شیخ که بعد از مقدمات مطلبی را اختیار می‌کند هم حذف کردند. کسانی که حذف می‌کنند، چرا افراد متخصصی نیستند؛ این همه مدرس رسائل داریم. از ما می‌خواستید؛ چه اینکه هر زمان که از ما خواستید، ما خاضعانه پذیرفتیم.
اگر الفائق خواندیم، مطالب ناب در تعادل و تراجیح شیخ به دست می‌آید؟
چگونه می‌شود رسائل را از اول کتاب تا مباحث شبهه وجوبیه را در یک سال خواند. آیا فقط قطع و ظن را می‌توان در یک سال خواند؟ در طرح قدیم هم مباحث اساسی حذف شد مبحث انسداد که شیخ مطرح می‌کند، مبحث مهمی است و به درد طلبه‌ها می‌خورد. اقوال استصحاب که حذف شد، مباحث بسیار فوق العاده‌ای دارد. ما همین طور قلم می‌گیریم و حذف می‌کنیم. بحث طرح قدیم و طرح جاری را باید دقت کنیم. چه نسبتی بین «الفائق» و «تعادل و ترجیح» شیخ در رسائل است؟ در اینجا مرحوم شیخ رضوان الله علیه مباحثی همانند عقل مستقل و غیر مستقلات عقلیه را به صورت مستقل مطرح نکرد؛ مرحوم کمپانی و مظفر به صورت مستقل این مباحث را مطرح می‌کنند. این نقیصه نیست؛ شیخ تمام حرف‌ها را زده و می‌توان آنها را استخراج کرد. اما اگر الفائق خواندیم، مطالب ناب در تعادل و تراجیح شیخ به دست می‌آید؟ در حال حاضر وقتی طلبه می‌خواهد انتخاب کند. نسبت به طرح جاری تشویق می‌شود؛ چه اینکه برای طرح قدیم به او می‌گویند جا نیست؛ کامپیوتر خراب است؛ به دارالشفا بروید و آنجا معطل می‌شود و برای انتخاب طرح قدیم به نوعی سنگ اندازی می‌شود.
مرکز مدیریت به طرح جاری در مقابل طرح قدیم تشویق می‌کند. طرح قدیم مشکل داشت؛ الآن طرح جاری شما با این حذف‌ها مشکلات جدیدی هم دارد. البته اشکالی نداشت که به عنوان مکمل، می‌گفتید تا طلبه‌ها درس‌های دیگری را بخوانند؛ اما این وضعیت که ما در کلمات ناب شیخ دست ببریم، درست نیست. این مکتب شیخ توسط کسی دیگر نقض نشده است.
شهید صدر نیامد مکتب شیخ را نقض کند و مکتب جدیدی بیاورد
من این حرف‌ها را می‌زنم؛ شاید برخی هم خشنود نشوند. خدا مرحوم سید محمدباقر صدر را رحمت کند؛ کتاب‌های خوبی دارد؛ اما صاحب مکتب نیست و نیامد مکتب شیخ را نقض کند و مکتب جدیدی بیاورد. کتاب‌های ایشان برای تدریس کافی نیست. ما به ایشان علاقه داریم؛ زحمت کشیده و انسان ملایی بوده است؛ اما هر کسی در حد خودش باید لحاظ شود. دیدم که نوشته‌اند آقایان طلبه‌ها دوست دارند کتاب‌های شهید صدر خوانده بشود؛ آیا دوست داشتن کافی است؟
مسأله طرح جاری تشویق می‌شود. اگر بخواهند از طرح جاری به طرح قدیم بروند، دوباره باید امتحان بگیرند. برخی می‌گویند طلبه به قم آمده تا قاضی، یا واعظ، یا امام جماعت بشود و از قم برود؛ و نمی‌خواهد مجتهد بشود. و بیان می‌کنند که این طلبه چرا باید رسائل و مکاسب بخواند؟ این استدلال، متین نیست. آیا ما در گذشته بیشتر واعظ‌های بدرد خور تربیت می‌کردیم یا حالا؟
چه کسی استاد حوزه است؟
۳– در سال‌های پیش از جامعه مدرسین جمعی آمدند؛ از جمله استاد هادوی و نائینی نیز در آن جلسه حضور داشتند؛ از آن سو جناب استاد حسینی بوشهری تشریف داشتند. زمانی بود که می‌خواستیم «شهریه استادی» را راه بیاندازیم؛ با حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی هم در این زمینه اختلافی بود که به چه کسی «استاد» بگوییم. سطوح نازله را به مدارس برده بودند و درس آزاد مقدمات نداشتیم. توافق این شد اگر کسی می‌خواهد سطوح عالی بگوید، رسائل و مکاسب و کفایه بگوید چون دروس آزاد در اینها منحصر شده بود.
گفتند اگر دو نفر از اساتید مبرز سطوح عالی فردی را تصدیق کردند، این آقا مجوز تدریس دارد. اما الآن بدین گونه عمل نمی‌شود. کسی که می‌خواهد درس بگوید برای طرح جدید، تشویق می‌شود و نسبت به طرح قدیم برایش سنگ اندازی می‌کنند. الآن مجوز تدریس به برخی داده اند؛ در این زمینه سؤالی دارم آیا غیر از جهت ملایی در حوزه برای مجوز دادن به اساتید هم جهتی مطرح است؟ ما عناوینی در حوزه داریم؛ برای تدریس شخص باید انقلابی و بسیجی و خودی باشد؛ در حوزه معیار اصلی ما «ملایی» بوده است و رشد افراد با ملّایی بوده است. اگر این را حذف کنیم، مطالبی که اصل نیست، خوب است و مستحسن است و در کنار قصه باشد؛ اما اگر اصل را کنار زدیم و چیزهای دیگر را به جای آن قرار دادیم، صحبت خودی و غیر خودی مطرح می‌شود و خودی‌ها به سرعت مجوز می‌گیرند و غیر خودی‌ها مجوز نمی‌گیرند؛ مجوز در قم داده می‌شود؛ اما در شهرستان قابل اجرا نیست؛ در اینجا مجوز درس خارج دارد؛ اما در شهرستان مجوز به او داده نمی‌شود؛ چون در شهرستان، بزرگی هست که مورد عنایت است؛ چون مجوز درس خارج به این فرد نمی‌دهد این آقا هم نمی‌تواند درس خارج بگوید.
ما در جهت مجوز برای استاد چه معیارهایی می‌خواهیم در نظر بگیریم؟ از صد سال تاریخ حوزه، که بنده ۵۵ سال از آن را درک کردم؛ قبل از آن هم که مقدمات می‌خواندم، با حوزه مرتبط بودم؛ سال ۴۷ به قم آمدم؛ آیت‌الله گلپایگانی بودند؛ آیت‌الله شریعتمدای بودند. کسانی از مدرسین سمت این دو بزرگوار بودند؛ و کسانی از مدرسین سمت امام بودند. تفکرات سیاسی مختلف بود؛ اما علی رغم اختلاف در تفکرات سیاسی، همه مدرسین، درس داشتند. طلبه‌ای هم که می‌خواست درس بخواند، به درس کسی می‌رفت که از او بیشتر استفاده می‌کرد و مدرس آن، ملّاتر بود. کاری نداشت که خطّ سیاسی او چه بود. ما این مطلب را دیدیم و تجربه کردیم. کسانی که هم ردیف من هستند، دیدند که میل و فکر سیاسی، مجوز رشد در حوزه را برای ما درست نمی‌کرد.
سؤالی در این زمینه وجود دارد؛ آیا در مسائلی که پیش آمده و رویدادهایی که اتفاق می‌افتد اراده‌هایی است که به واسطه آنها درس آزاد به هم بریزد. دو سال دیگر از درس‌های آزاد، خبری نیست و حوزه‌ای نداریم؛ بلکه مجموعه‌ای از مدارس و مؤسسات همانند الازهر خواهیم داشت.
لزوم شفافبت بودجه
آیا از نیروهای نظامی و امنیتی هم کسی که در مجوز استادی دخیل است، بین آقایان اساتید، مطالبی بیان می‌شود. آیا غیر روحانی هم در این تصمیم گیری‌ها دخیل است؟ امیدواریم نباشد. ما توضیح می‌خواهیم. در جلسه‌ای که در محضر آیت‌الله وحید خراسانی داشتیم، در مبحث بودجه حوزه به ایشان گفتم که شفاف کنید بودجه‌ای که از دولت برای حوزه می‌گیرید را چه می‌کنید؟ چه اینکه دست مرجع و اساتید به این بودجه‌ها نمی‌رسد.
بعضی از آقایان هم بعضی از توضیحات را ارائه کردند. در این مبحث هم نیاز به توضیح است چرا کارهایی که باید در حوزه انجام بشود، توسط شاخصین حوزه و کسانی که سال‌ها تجربه حوزوی دارند، انجام نمی‌شود؟ چرا برای انتصاباتی که در حوزه است، از شخصیت‌های وزین حوزوی استفاده نمی‌شود. اینها تجربه دارند و می‌توانند کار کنند. از نظر ما فرد غیر حوزوی به صرف اینکه مقام اجرایی داشته، برای این کارها کافی نیست.
چند پرسش از مدیر حوزه‌های علمیه
استاد عندلیب همدانی: مرحوم حاج شیخ فرمودند: «روزی از اراک، برای زیارت، به قم آمدم. به مدرسه فیضیه و دارالشفا رفتم؛ اما آنجا تعطیل بود و خبری نبود و حجره‌ها مخروبه بودند. پیش خود فکر کردم کاش کسی پیدا می‌شد این حوزه را مجددا احیا می‌کرد. چون این نیت الهی در من ایجاد شد؛ (نگفتم خودم؛ بلکه گفتم کسی بیاید و این کار را انجام بدهد) خدا توفیق داد و این کار توسط من انجام شد.»
ما به اخلاص و خلوص بزرگانی که متصدی امور حوزه هستند، معتقدیم. اگر نقدی هم هست، نقدی طلبگی است؛ و نه بیش از آن. ما تشکر و سپاس هم داریم از زحماتی که این عزیزان می‌کشند. کار، کار سنگینی است و نباید از زحمت‌های آنها غافل باشیم؛ تشکر هم می‌کنیم؛ اما به عنوان طلبه حوزه، حقّ پرسش داریم؛ حتی نمی‌گویم انتقاد. لااقل برای خودم، حق انتقاد قائل نیستم؛ و می‌گویم «پرسش»؛ بعد از سال‌ها طلبگی آیا می‌توانم بپرسم اینکه در اطلاعیه اخیرتان هم همه مشکلات را بر سر کرونا و توابع آن تطبیق دادیم، می‌پرسم خود شما هم معتقدید؟ آیا مشکلات حوزه فقط و فقط بر اثر کرونا است؟ منکر کرونا نیستم؛ اما جزء العله است؛ نه تمام العله.
تصمیماتی بدون کار کارشناسی و بدون مشورت با اساتید حوزه انجام شد؛ از سویی حدود بیست سال است طرحی مطرح است که آرام آرام دروس آزاد به سمت دیگری برود؛ آیا این تصمیمات، در وضعی که امروز به وجود آمده است، هیچ تأثیری نداشته است؟ که این آقایان حتی به عنوان دفع دخل مقدر، که اطلاعیه می‌دهند، اشاره به اشتباهات خود هم نمی‌دهند؟ آیا این اشتباهات، تأثیری نداشته است؟ آقای اعرافی به ما جواب بدهید؛ آیا تصمیم گیری شما و مدیر قبلی (که خداوند هر دو بزرگوار را حفظ کند) مربوط به اینکه پایه‌های یک تا شش که در مدرسه بودند، از پایه هفت به بعد هم در مدرسه باشد و این معنا را سال‌ها قبل از کرونا تقویت می‌کردید، در وضع موجود هیچ تأثیری نداشته و فقط و فقط کرونا مؤثر بود و بس؟!
سال‌ها قبل و در زمان مدیر پیشین بیان شد (و من خودم شنیدم) «ما تصمیم داریم مرکز حوزه از قم به اطراف قم، مانند پردیسان و مهدیه برود»؛ آیا این تصمیمات، در وضع بسیار بد امروز هیچ تأثیری نداشته که شما هیچ اشاره‌ای به آن نمی‌کنید؟
آیا دلسرد کردن استاد و دلسرد کردن طلبه و دچار تشویش کردن ذهنی او، که چه کتابی بخواند و چگونه بخواند، این روش بخواند یا آن روش را برگزیند، در وضع موجود هیچ تأثیری نداشته است؟ و فقط کرونا مؤثر بوده است؟»
به اطلاعیه‌ای که در همین اواخر دادند، توجه کنید. آیا شما زمانی که می‌بینید جذب طلبه کم شده، تبلیغات بسیار بسیار زشتی که برای جذب طلبه داشتید، (فیلم‌ها و کلیپ‌هایش هست)؛ آیا اینها برای به وجود آمدن این نگاه به روحانیت، تأثیری نداشته؟ طلبه در این چند سال جذب حوزه نشده، فقط به خاطر کرونا؟!
جناب اعرافی خودم شنیدم؛ و حداقل ۱۵ نفر از اعاظم حوزه هم بودند؛ سالی که مدیریت را پذیرفته بودید، خود شما فرمودید «باید از سال آینده، لمعه و اصول الفقه هم آرام آرام درس آزاد بشود» حتی در آن جلسه ما با خوشحالی گفتیم هر کدام از ما برای اینکه این درس‌ها رونق بگیرد، حاضریم لمعه و یا اصول الفقه را با کمال افتخار تدریس کنیم. حضرت آقای اعرافی چرا تا امروز محقق نشده و امروز وعده می‌دهند: «می خواهیم آیین نامه طراحی کنیم که لمعه و اصول الفقه آزاد بشود» این وعده شما برای سال‌های قبل است. چه کسی نگذاشته است؟ جواب بدهید. چه جریانی مانع انجام آن شده است.
حضرت آقای اعرافی! اگر کسی فرمایشات شما را، و عملکرد مدیریت را هم ملاحظه بکند، قطعا هماهنگی نمی‌بیند. وعده‌ها بسیار است؛ اما عمل آن کو؟ بیایید برای یک بار هم که شده، در جمع اساتید، حاضر بشوید. اینها استاد این حوزه هستند یا نه؟ حق دارند مدیر حوزه در جمعشان باشد یا نه؟ بیایید پاسخ بدهید. من صحبت نمی‌کنم؛ هیچ کس هم حاضر به صحبت نیست؛ شما تشریف بیاورید و این سؤال‌ها را جواب بدهید. قبول داریم شرایط خاص مملکت، شرایط اقتصادی طلاب، دخالت دارد. اما برای اینها در این جلسه جمع نشدیم. ما معتقدیم (و حداقل اعتقاد خودم هست و بر آن استوارم) آنچه در دروس آزاد مشاهده می‌کنید، برنامه ریزی شده است و علتش هم فقط، اینها نیست.
باید دروس آزاد حوزه همان طور که تا به حال بوده، ادامه بیابد. مؤسسات هم تعریف خودشان را دارند؛ من کاری به کار مؤسسات ندارم؛ اما دروس آزاد حوزه، آن بود که طلبه خودش استاد خود را انتخاب می‌کرد؛ اگر استاد لیاقت داشت، آرام آرام بالا می‌آمد؛ و الا حذف می‌شد. کتاب‌های درسی هم همین جور بود. همین امروز که وعده لمعه و اصول الفقه را می‌دهند، باز می‌فرمایند: به دنبال طرح آیین نامه‌های اجرایی این کار هستیم. این آیین نامه اجرایی نمی‌خواهد؛ بگویید هر استادی درس لمعه گفت، درس را می‌پذیریم؛ اگر درسش جا افتاد و شاگرد قابل توجهی داشت؛ مانند رسائل و مکاسب. و الا این همه طول و تفسیر نداشت.»
اطلاعیه‌هایی در روزهای اخیر منتشر شد؛ که من می‌گویم، همه، دفع دخل مقدر، نسبت به این جلسه بود. اگر می‌خواهند پاسخ به پرسش‌های ما بدهند، بسم الله. ما هم آماده‌ایم. اگر پاسخ را صحیح تشخیص بدهیم، طبق نظر خودمان، قبول می‌کنیم. از همه عزیزان عذر می‌خواهم. اگر کمی صدایم بالا رفت، باز عذر بیشتر می‌خواهم.
حوزه آزاد به سمت اضمحلال پیش می‌رود
استاد حسینی آملی: در این جلسه بنا است برخی از مشکلاتی که در حوزه وجود دارد و موجب گردید که دروس آزاد به سمت اضمحلال پیش برود، مطرح گردد. در چنین جلساتی همیشه سعی کردیم از مسئولین حوزه، از مدیر حوزه، از اعضای شورای عالی حوزه و بعضی از اعضای جامعه مدرسین، اگر در کسوت استادی باشند، همواره دعوت کردیم. این بار به خاطر حساسیت موضوع، هم دعوت کتبی کردیم و هم خودم، شخصا با آیت‌الله اعرافی با تلفن تماس گرفتم و از ایشان دعوت کردم؛ و حتی خواهش کردم اگر خودشان نمی‌توانند بیایند، از معاونین خودشان، کسی را بفرستند تا گزارشی از عملکرد حوزه، و آن برنامه‌هایی که برای احیای حوزه، و احیای درس‌های آزاد، بیان کنند؛ چرا که دروس آزاد حوزه به شدت به سمت انحطاط پیش می‌رود؛ اما متأسفانه تا حال بر این امر، موفق نشدیم.
بدون شک، حوزه علمیه ما به عنایت مؤسسش، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری (ره) و بزرگانی مانند آیت‌الله بروجردی، و حضرت امام و آیت‌الله گلپایگانی و دیگر مراجع عظام، حوزه به سوی پیشرفت و توسعه بود؛ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این توسعه و پیشرفت، سرعت بیشتری گرفت؛ اما متأسفانه در چند سال اخیر با برنامه‌ریزی‌هایی که مرکز مدیریت داشتند و با مصوباتی که شورای عالی داشتند، کارهایی صورت گرفت؛ اساتید بگویند چرا حوزه علمیه به این سمت کشیده شد.
می‌بینیم که حوزه آزاد به سمت اضمحلال پیش می‌رود. ما در چند سال گذشته اساتیدی داشتیم که دویست یا سیصد شاگرد داشتند؛ اما امروز درس‌هایی داریم که دو یا سه یا پنج شاگرد دارد. اگر استادی شش شاگرد داشته باشد، باید خوشحال باشد که درسش دائر شده است. این، وضعیت حوزه ما است.
این جلسه را تشکیل دادیم تا از نظرهای اساتید بهره مند بشویم و اگر انتقادی دارند، با صراحت تمام، بیان گردد؛ چرا که مجموعه ما صنفی است و اصلا سیاسی نیست. ما نگران حوزه هستیم؛ ما نگران حوزه آزاد هستیم، ما نگران طلاب هستیم؛ ما نگران درس‌ها هستیم؛ ما نگران ضعف علمی طلاب هستیم؛ مسأله اصلا سیاسی نیست. در این جلسه با صراحت تمام، با دقت و منصفانه نقد و راه حل را بیان می‌کنیم.
نظام آموزشی جزو کارآمدترین نظام‌های آموزشی است
استاد شریفی: در قرآن کریم می‌خوانیم: «یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات». خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: اهل علم را درجاتی عطا کردیم و بر سایر مردم فضیلت و برتری دادیم. ابن عباس در تفسیر این آیه از پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که این درجات، هفتاد درجه است که فاصله هر درجه تا درجه دیگر، به مقدار ۵۰۰ سال دویدن اسب تندرو است.
پیامبر عظیم الشأن اسلام در عبارتی می‌فرماید: هر گاه خداوند خیر امتی را اراده می‌فرماید، دانشمندان آن جامعه را زیاد می‌کند. لکن باید توجه داشت که ازدیاد علماء به اراده تکوینی پروردگار نیست؛ در روایتی در اصول کافی می‌خوانیم: «العلم بالتعلم» راه دیگری برای علم و دانش ذکر نکرده اند؛ علم و دانش در سایه تعلیم، تعلم، درس و بحث شکل می‌گیرد و با توجه به اینکه خداوند می‌فرماید: «و الله اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا» می‌فهمیم اصل اولی در هر انسانی، جهل و نادانی است و این جهل و نادانی حالت اولیه و اصل اولی است که باید تبدیل به علم و دانش بشود.
تبدیل شدن جهل و نادانی به علم و دانش، کار بسیار دشوار و مستلزم خون دل خوردن‌های فراوان است. کلمه کلمه آیات و روایات، کتاب‌های درسی و اصولی باید در ذهن متعلم جای گیرد. این کار، کار سختی است که شما اساتید با آن سروکار دارید. ما معتقدیم برای اینکه این اصل اولی در همه انسان‌ها، که جهل و نادانی است، به علم و دانش تبدیل بشود، مستلزم و نیازمند یک نظام بسیار بسیار کارآمد آموزشی است؛ و با هر نظامی نمی‌توانیم در سطحی کلان، از جامعه، جهل زدایی بکنیم. چون پیامبر عظیم الشأن اسلام می‌فرماید: یگانه راه نجات انسان و سعادت ابدی بشریت، علم و دانش است. بدبختی آن هم در گرو جهل اوست.
برای اینکه این اصل اولی را به علم تبدیل کنیم، نیازمند به سیستم کارآمد آموزشی هستیم. معتقدیم که همین دروس آزاد، جزو کاملترین نظام‌های آموزشی در حوزه‌های علمیه محسوب می‌شود؛ شاید در دنیا هم بی نظیر باشد. این نظام کارآمد آموزشی، اگر می‌گوییم جزو کارآمدترین نظام‌ها است، معنایش این نیست که همه مشکلات را حل می‌کند و همه جهل را در همه انسان‌ها به علم تبدیل می‌کند لکن کرسی‌های درس و بحث که ائمه علیهم السلام مطرح می‌کردند، همه مشکلات را توانستند حل بکنند؟ خیر. زمانی که صحبت از یک نظام کارآمد آموزشی می‌کنیم، آن هم در قالب دروس آزاد حوزوی، معنایش آن است که هر کسی به فراخور استعداد و قابلیت وجودی خودش بتواند رشد کند و معنایش رشد همه نیست؛ که حالا یک عده انتقاد کنند که این نظام همه مشکلات را حل نکرد. این کلام غلط است؛ چرا که هر کسی بر اساس استعداد خودش رشد می‌کند؛ یک عده بیشتر و یک عده کمتر و شاید کسی هم اصلا رشد نکند.
ما معتقدیم این نظام آموزشی جزو کارآمدترین نظام‌های آموزشی است و امتحان خودش را هم پس داده است. بزرگانی همانند شهید بهشتی‌ها و شهید مطهری‌ها و علامه حسن زاده آملی‌ها، علامه طباطبایی‌ها، علامه مصباح‌ها و … بر اساس همین نظام آموزشی حوزه رشد کردند و منشأ اینهمه آثار بودند؛ چه اصراری وجود دارد که این نظام را تغییر بدهند. در نظام قدیم آموزشی حوزه، مفسر، مجتهد، خطیب، معلم، مؤلف، سیاستمدار و .. تربیت می‌شد. در این شرایط این نظام ریشه دار، تقریبا به تعطیلی کشیده می‌شود.
البته راهکار داریم؛ علم به بن بست نمی‌رسد. نه تنها علم به بن بست نمی‌رسد؛ بلکه علم، همه گره‌های کور را هم باز می‌کند. معتقدیم همه مشکلات حوزه برطرف خواهد شد. عزیزان پیشنهاداتی دادند و ما هم نظراتی دادیم. بنا اگر بر این است که مشکلات حوزه برطرف بشود، پیشنهاد بنده آن است که مرکز مدیریت حوزه نمایندگانشان را بفرستند و ما هم نمایندگانمان را بفرستیم و با هم در این رابطه بحث و بررسی داشته باشیم؛ چرا که همه مشکلات مد نظر شما، همگی قابل حل است.
بیانیه پایانی بیست و پنجمین نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم
در این اجلاسیه بیانیه ذیل به امضای اساتید معزز سطوح عالی و خارج حوزه علمیه رسید:
بسمه تعالی
محضر مقدس مراجع عظام تقلید، رهبر انقلاب اسلامی و اعضای محترم شورای عالی حوزه‌های علمیه
سلام علیکم
ضمن تقدیر و تشکر از اقدامات اخیر مدیر محترم حوزه‌های علمیه به استحضار می‌رساند حوزه آزاد به علت مشکلاتی از جمله برنامه ریزی غلط و غیر متناسب، با ماهیت حوزه آزاد رو به اضمحلال است.
از جمله مواردی که در وضعیت فعلی حوزه آزاد تأثیرگذار بوده، می‌توان موارد ذیل را برشمرد:
۱- رشد بی‌رویه و غیر منطقی مؤسسات حوزوی
۲- برگزاری دروس در محیط‌های خوابگاهی (کانون‌ها) و شهرک‌های اطراف قم
تعدد طرح‌های تحصیلی و غیر کارشناسی که موجبات تحیر طلاب را فراهم نموده است.
بدیهی است که مرتبط نمودن وضعیت فعلی حوزه آزاد به ویروس کرونا به عنوان تنها علت و غفلت از موارد فوق، تحلیلی ناقص و غیر قابل قبول است. لذا خواهشمند است با ورود خود در محورهای ذیل موجبات حیات مجدد دروس آزاد را که رکن اصلی علمی حوزه‌ها را متکفل است، فراهم نمایند.
۱- ممنوعیت برگزاری دروس سطوح عالی و خارج در مؤسسات؛ منهای مؤسساتی که تحت نظر مراجع عظام تقلید اداره می‌شوند.
۲- ممنوعیت برگزاری دروس در محیط‌های خوابگاهی که باعث دور شدن طلاب از شرکت در دروس آزاد می‌شود.
۳- حذف طرح‌هایی که از نظر بسیاری از اساتید سطوح عالی و خارج، غیر کارشناسی بوده و تناسبی با هدف رشد علمی طلاب نداشته و خلاف منویات مراجع عظام تقلید است.
۴- پرهیز از تعریف دستوری برخی از کتب در نظام درسی حوزه‌های علمیه و ایجاد مشوق و امتیازات خاص برای این دسته از دروس.