ایران یکی از خشک ترین کشورهای جهان است که در سال های اخیر با بحران شدید کم آبی دست و پنجه نرم می کند. بررسی ها نشان می دهد که بخش کشاورزی با مصرف بیش از ۸۵ درصد از منابع آبی کشور، اصلی ترین عامل فشار بر ذخایر آبی محسوب می شود. با این حال، مهم ترین چالش در این حوزه نه صرفاً میزان مصرف، بلکه نرخ بسیار پایین تعرفه آب کشاورزی است که منجر به مصرف بی رویه، ناکارآمد و غیرمسئولانه آب در این بخش شده است.
مطابق گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی (۱۳۹۹)، میانگین بازدهی آبیاری در ایران کمتر از ۴۰ درصد است، در حالی که این رقم در بسیاری از کشورها از جمله استرالیا و اسپانیا به بیش از ۷۰ درصد می رسد. دلیل اصلی این تفاوت فاحش، استفاده گسترده از روش های سنتی، مانند آبیاری غرقابی، و نبود انگیزه اقتصادی برای صرفه جویی است. زمانی که هزینه واقعی آب در قبوض کشاورزان انعکاس نمی یابد، استفاده از آن به شکلی بی رویه و اتلاف گرایانه صورت می گیرد.
بررسی های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی OECD نشان می دهد کشورهایی که تعرفه آب را بر اساس الگوی مصرف، حجم برداشت و بازدهی اقتصادی محصولات تنظیم کرده اند، توانسته اند به صورت چشمگیری مصرف آب را کاهش داده و همزمان بهره وری کشاورزی را افزایش دهند.
در ایران اما سیاست های یارانه ای و تعرفه های نازل، نه تنها به اصلاح رفتار منجر نشده اند، بلکه باعث شده اند تا بسیاری از کشاورزان، محصولات آب بر مانند هندوانه، برنج و ذرت را حتی در مناطق خشک و نیمه خشک کشور کشت کنند. این در حالی است که مطابق گزارش وزارت نیرو (۱۴۰۱)، در سال های اخیر افت سطح آب های زیرزمینی به طور متوسط سالانه بیش از یک متر بوده و بسیاری از دشت های کشور در وضعیت بحران ممنوعه قرار گرفته اند.
در چنینی شرایطی پیشنهاد می شود در ابتدا باید تعرفه های آب کشاورزی به تدریج واقعی سازی شود.همچنین الگوی تعرفه ای پلکانی بر اساس حجم مصرف و نوع محصول اعمال گردد وکشاورزان پرمصرف، مشمول مالیات منابع آب شوند.
یادآوری این نکته ضروری است که در کنار اصلاح تعرفه، آموزش و حمایت فنی برای استفاده از فناوری های نوین آبیاری مانند تیپ، بارانی و قطره ای گسترش یابد.
لذا تا زمانی که آب کشاورزی ارزان و تقریباً رایگان باشد، نمی توان از کشاورزان انتظار داشت که بهره وری را بالا ببرند یا الگوی کشت خود را تغییر دهند.
از این رو، اصلاح نظام تعرفه گذاری آب، نه یک تصمیم اقتصادی، بلکه یک ضرورت زیست محیطی و امنیتی برای آینده کشور است. بدون آن، چرخه اتلاف آب ادامه خواهد داشت و امنیت غذایی و پایداری سرزمین به خطر خواهد افتاد.
کارشناس منابع آب
۲۱۲
