به گزارش خبرنگار فضا و نجوم خبرگزاری برگزیده های ایران، ۱۶ اردیبهشت، روزی نمادین برای شهر تاریخی مراغه و برای ایرانیان است. در این روز مبارک، دو رویداد مهم در تاریخ این شهر به هم پیوند خورده است که یکی آغاز احداث رصدخانه مراغه و دیگری بسته شدن زیج ایلخانی است.
آغاز احداث رصدخانه مراغه: این رصدخانه که در قرن هفتم هجری قمری به همت خواجه نصیرالدین طوسی بنا شد، از بزرگترین و مجهزترین رصدخانه‌های جهان در زمان خود بود و دستاوردهای علمی درخشانی را به ارمغان آورد.
بسته شدن زیج ایلخانی: این زیج که توسط دانشمندان رصدخانه مراغه تهیه شده بود، دقیق‌ترین زیج در آن دوران به شمار می‌رفت و در علم نجوم تحولات بزرگی ایجاد کرد.
“زیج” جدولی است که نام و موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان می‌دهد و در نجوم اسلامی استفاده می‌شده است.
به پاسداشت این رویدادهای مهم، ۱۶ اردیبهشت به عنوان “روز مراغه” نامگذاری شده است. سال‌هاست که در چنین روزی، برنامه‌های متنوع فرهنگی، هنری و ادبی در این شهر برگزار می‌شود تا تاریخ، فرهنگ و تمدن غنی مراغه به نسل‌های آینده معرفی شود.
رصدخانه مراغه چگونه ساخته شد؟
با یورش ویرانگر مغولان به رهبری چنگیزخان در سال ۶۰۲ ه.ق، تاریکی بر سرزمین ایران سایه افکند. شهرهای با شکوه به ویرانه مبدل شدند، علم و فرهنگ رو به خاموشی نهاد و وحشت در دل مردم ریشه دواند. در این میان، اما مردی فرزانه و بلندهمت، در تلاش بود تا چراغ علم و دانش را روشن نگه دارد. خواجه نصیرالدین طوسی، حکیم و سیاستمدار ایرانی، با درایت و تدبیر خود، نه تنها جان هزاران نفر را نجات داد، بلکه در احیای علم و فرهنگ ایران در عصر مغول نقشی بی‌بدیل ایفا کرد.
نقش خواجه نصیر در احیای معماری
خواجه نصیر سال‌ها به تدریس و تحقیق پرداخت و با تالیف آثار ارزشمند علمی و فلسفی، گامی مهم در حفظ و گسترش دانش در ایران برداشت. اما اوج شکوفایی خواجه نصیر، زمانی رقم خورد که هلاکوخان، فرمانروای مغولان، او را به دربار خود دعوت کرد.
هلاکوخان که به دنبال مشروعیت بخشیدن به حکومت خود بود، در خواجه نصیر شخصیتی دانا و فرهیخته دید که می‌توانست در این امر به او یاری رساند. خواجه نصیر نیز با درک موقعیت، فرصتی را مغتنم شمرده و با نفوذ در دربار هلاکوخان، به احیای علم و فرهنگ ایران در عصر مغول پرداخت.
یکی از مهم‌ترین اقدامات خواجه نصیر در این زمینه، ساخت رصدخانه مراغه بود که نقطه عطفی در معماری ایلخانی نیز به شمار می‌رود.
ساخت رصدخانه مراغه حدود یک دهه به طول انجامید و در آن زمان، بناهای مختلفی از جمله مسجد، کوشک محل اقامت هلاکوخان مغول و ابزار و ادوات نجومی احداث شد. در منابع تاریخی، نام “فخرالدین احمد بن عثمان امین مراغی” به عنوان معمار اصلی بنا ذکر شده است اما گفته می‌شود که ساخت مسجد رصدخانه، کوشک هلاکو و ابزار نجومی را “مویدالدین عفرضی”، مهندس و دانشمند نامدار آن دوره، بر عهده داشته است.
خواجه نصیرالدین طوسی که ریاست رصدخانه و فعالیت‌های علمی آن را برعهده داشت در رشته‌های مختلفی از جمله ریاضیات، نجوم، اخلاق، تفسیر، تاریخ، طب، شعر و فلسفه تبحر داشت و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته است.
بسیاری از پیشرفت‌های علمی در جهان، مرهون تلاش‌های خواجه نصیرالدین طوسی است. از آن جمله می‌توان به کشف قانون کروی سینوس‌ها در ریاضیات و ابداع روش هندسی با عنوان جفت طوسی در نجوم اشاره کرد. برخی محققان او را خالق علم مثلثات در ریاضی و برخی دیگر، از گسترش دهندگان علم مثلثات معرفی می‌کنند.
اما تخصص اصلی خواجه نصیر، نجوم بود. وی در این زمینه سرآمد دانشمندان زمان خود بود و تالیفات متعددی در این حوزه دارد , گفته می‌شود که تعداد آثار او به ۱۹۰ جلد می‌رسد.
در مدت ساخت این بنای باشکوه، به دستور هلاکوخان مغول، گنجینه‌ای از کتاب‌ها و ابزارهای علمی گردآوری شد. رصدخانه مراغه تا سال ۷۰۳ هجری قمری، یعنی دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده، به عنوان مرکزی برای تحقیقات و آموزش علوم نجومی و ریاضیات فعال بود اما پس از آن، به دلیل بی‌توجهی حاکمان و جابجایی پایتخت، رو به ویرانی نهاد. حمدالله مستوفی در کتاب خود، تاریخ این بنای عظیم را تا سال ۷۲۰ هجری قمری ذکر کرده است.
با وجود عمر کوتاه رصدخانه مراغه (کمتر از یک قرن)، این مکان نقش بی‌بدیلی در پیشرفت علم نجوم ایفا کرد. برج استوانه‌ای شکل رصدخانه که قطری ۲۲ متر و ضخامتی ۸۰ سانتی‌متری دارد، قلب تپنده این مجموعه بود. در این برج، راهرو و ۶ اتاق تعبیه شده بود که از مصالحی مانند قلوه‌سنگ، لاشه سنگ، سنگ‌های تراشیده و ملات گچ ساخته شده بودند. تزئینات کاشی‌کاری معرق ورودی برج، جلوه‌ای بی‌نظیر به این بنای تاریخی می‌بخشید.
رصدخانه مراغه فراتر از رصدی صرف ستارگان، به مثابه یک دانشگاه جامع عمل می‌کرد. در این مکان، دانشمندان در رشته‌های مختلف علوم به تحقیق و تدریس می‌پرداختند. کتابخانه رصدخانه با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی پیشرفته، در آن زمان در جهان بی‌نظیر بود.
رصدخانه سمرقند در تاجیکستان که شهرت جهانی دارد، با الگوبرداری از رصدخانه مراغه حدود یک قرن پس از آن احداث شد و امروزه به عنوان یکی از معتبرترین رصدخانه‌های جهان شناخته می‌شود.
دانشمندان مستقر در رصدخانه مراغه به پژوهش و نگارش در موضوعات مختلف می‌پرداختند. از جمله فعالیت‌های مهم آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تهیه و تدوین زیج ایلخانی
- انجام تحقیقات ستاره‌شناسی و محاسبات نجومی
- ساخت ابزار و ادوات پیشرفته نجومی
- ترجمه و نگارش کتاب و رساله
- جمع‌آوری مدارک و اسناد
- آموزش نجوم و علوم مرتبط به علاقه‌مندان
یکی از مهم‌ترین اقدامات خواجه نصیرالدین طوسی در تاسیس این مرکز، جمع‌آوری دانشمندان، کتاب‌ها و اسنادی بود که در جریان یورش مغولان در معرض نابودی قرار داشتند. وی کتاب‌ها و اسناد ارزشمندی را که پس از سقوط قلاع اسماعیلیه یا خلافت عباسی در بغداد به دست مغولان افتاده بود، جمع‌آوری و حفظ کرد.
هزینه ساخت، راه‌اندازی و اداره رصدخانه مراغه را هلاکوخان مغول تأمین می‌کرد. وی خواجه نصیرالدین طوسی را به سرپرستی اوقاف کل ممالک فتح شده برگزید و به او اجازه داد تا درصدی از درآمد حاصله را صرف رصدخانه کند. همچنین دستور داد تا اموال و هزینه مورد نیاز برای ساخت رصدخانه از خزانه در اختیار خواجه قرار گیرد. به این ترتیب، رصدخانه مراغه از نظر مالی هیچ‌گونه محدودیتی نداشت و می‌توانست به فعالیت‌های علمی و عمرانی خود ادامه دهد.
سرانجام پس از تکمیل رصدخانه دیری نپایید که در ۶۷۲ قمری زمانی که خواجه نصیرالدین طوسی در بغداد بود، احساس بیماری کرد و در هجدهم ماه ذی الحجه که روز عید غدیر بود در بغداد وفات یافت و بنابر وصیتش در کاظمین به خاک سپرده شد.
پس از مرگ خواجه نصیرالدین طوسی، دو تن از پسرانش به نام‌های صدرالدین علی و اصیل‌الدین، به ترتیب عهده‌دار سرپرستی و اداره رصدخانه مراغه شدند.
ثبت رصدخانه مراغه از دوره ایلخانی در فهرست آثار ملی ایران
مراغه، نگین آذربایجان شرقی، در گذر تاریخ همواره مهد علم و دانش بوده و این شهر در دوران ایلخانیان، به عنوان پایتخت ایران، شاهد شکوفایی علمی و احداث بناهای عظیمی همچون رصدخانه مراغه بود.
رصدخانه مراغه که در سال ۶۵۷ هجری قمری تأسیس شده بود نه تنها زمانی در زمره بزرگترین و پیشرفته‌ترین رصدخانه‌های جهان به شمار می‌رفت، بلکه به عنوان نخستین رصدخانه مجهز پیش از اختراع تلسکوپ نیز شناخته می‌شود. این رصدخانه که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، تا ۳۰۰ سال پس از ساخت، رقیبی در غرب نداشت.
متأسفانه، از این بنای عظیم علمی، امروزه تنها اندک بقایایی همچون پی‌های بخش‌های مختلف و قسمتی از سد سنگی آن باقی مانده است. با وجود این تخریب‌ها، اهمیت علمی رصدخانه مراغه به حدی است که نام آن در تاریخ علم و نجوم ایران و جهان به نیکی ثبت شده است.
در این رصدخانه نه تنها به رصد دقیق ستارگان و مطالعه حرکات آنها پرداخته می‌شد، بلکه مکانی برای گردهمایی بزرگترین دانشمندان آن عصر از جمله قطب‌الدین شیرازی و ابن‌العبری بود. در اینجا، زیج ایلخانی که دستاورد مهمی در علم نجوم به شمار می‌رود، تدوین شد و دانشمندان به تبادل دانش و نوآوری در زمینه‌های مختلف علمی از جمله ریاضیات، فلسفه و پزشکی می‌پرداختند.
اهمیت رصدخانه مراغه به حدی بود که حتی دانشمندان چینی به دلیل رونق علمی آن، راهی این دیار می‌شدند و در سایه تعاملات علمی، دانش خود را با هم به اشتراک می‌گذاشتند.
مشکلات و چالش‌های رصدخانه مراغه
- فقدان امکانات: رصدخانه فاقد هرگونه امکانات رفاهی و خدماتی برای گردشگران است.
- کمبود نظارت: هیچ‌گونه نظارتی بر این مکان تاریخی وجود ندارد و حفاظت از آن به حال خود رها شده است.
- تخریب تدریجی: علف‌های هرز در محوطه رصدخانه رشد کرده و بنای تاریخی را در معرض خطر قرار داده‌اند.
- بی‌توجهی مسئولان: مسئولان سازمان میراث فرهنگی در قبال حفظ و احیای این اثر ملی هیچ اقدامی انجام نمی‌دهند.
رصدخانه مراغه، به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران، نیازمند توجه و رسیدگی فوری است. ضروری است که مسئولان ذیربط با برنامه‌ریزی و اقدامات اساسی، این بنای ارزشمند را از نابودی نجات داده و به آن رونق دوباره ببخشند.
در همین راستا اقدامات زیر برای احیای این رصدخانه لازم و ضروری است:
- ایجاد امکانات رفاهی: احداث سرویس بهداشتی، نمازخانه، بوفه و سایر امکانات رفاهی برای گردشگران
- استقرار راهنما: استقرار راهنما برای ارائه اطلاعات تاریخی و علمی به بازدیدکنندگان
- مرمت و بازسازی: مرمت و بازسازی بخش‌های آسیب‌دیده رصدخانه
- برگزاری برنامه‌های فرهنگی: برگزاری سمینار، کارگاه‌های آموزشی و جشنواره‌های علمی در محوطه رصدخانه
- معرفی و تبلیغات: معرفی و تبلیغات گسترده رصدخانه در سطح ملی و بین‌المللی
رصدخانه مراغه، میراثی گرانبها از دوران طلایی علم و دانش در ایران است. احیای این بنای تاریخی، نه تنها وظیفه‌ای ملی است، بلکه فرصتی برای معرفی فرهنگ و تمدن غنی ایران به جهانیان نیز به شمار می‌رود. ما باید بتوانیم به رصدخانه مراغه جانی دوباره ببخشیم و آن را به عنوان نگینی درخشان بر تارک تاریخ ایران حفظ کنیم.
ویژگی‌های معماری رصدخانه مراغه
معماری رصدخانه مراغه از ظرافت و دقت منحصر به فردی برخوردار بود. در ساخت این بنا از روش‌ها، تزیینات و مصالحی استفاده شده بود که در معماری بومی آذربایجان رایج بود. گنبد آجری رصدخانه، تزیینات کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های ظریف، از جمله ویژگی‌های بارز این بنا هستند.
رصدخانه مراغه به عنوان نخستین اثر شاخص معماری ایلخانی، نقشی کلیدی در ترویج سبک آذری در این دوره داشت. این سبک که از تلفیق عناصر معماری ایرانی و سلجوقی با سنت‌های بومی آذربایجان شکل گرفته بود، در دوران ایلخانی به شکوفایی رسید و آثار ارزشمندی مانند گنبد سلطانیه زنجان و مسجد جامع تبریز را به ارمغان آورد.
میراث ماندگار
رصدخانه مراغه نه تنها در زمان خود، بلکه در قرون بعد نیز به عنوان نمادی از شکوفایی علم و معماری در ایران شناخته می‌شد. این بنا تا قرن دهم هجری قمری مورد استفاده قرار می‌گرفت و پس از آن به تدریج رو به ویرانی نهاد. باستان‌شناسان در دهه‌های اخیر با کاوش در این محوطه، آثار ارزشمندی از جمله بقایای ابزارهای نجومی، کاشی‌کاری‌ها و گچ‌بری‌ها را کشف کرده‌اند.
حکایت خواجه نصیر و رصدخانه مراغه، درسی مهم از تاریخ به ما می‌آموزد. در تاریک‌ترین دوران نیز می‌توان با درایت و تدبیر، چراغ علم و دانش را روشن نگه داشت و به احیای فرهنگ و تمدن پرداخت. میراث ماندگار خواجه نصیر، یادآور این حقیقت است که علم و فرهنگ، ریشه در خاک این سرزمین دارند و هیچ قدرتی نمی‌تواند آنها را به طور کامل نابود کند.
/