سلولهای بنیادی خونساز برای درمان افرادی که دچار بدخیمیهای خونی یا بیماریهایی چون تالاسمی، سرطانهای خونی و… هستند، استفاده می شود تا بیماری که سلول خونی بدنش دچار مشکل شده، سلامت خود را بازیابد.
سلول های بنیادی چیست؟
سلول بنیادی، مادر تمام سلولها است و توانایی تبدیل به تمام سلولهای بدن را دارد. این سلولها توانایی خود نوسازی و تمایز به انواع سلولها از جمله سلولهای خونی، قلبی، عصبی و غضروفی را دارند و همچنین در بازسازی و ترمیم بافتهای مختلف بدن به دنبال آسیب و جراحت موثر بوده و میتوانند به درون بافتهای آسیب دیدهای که بخش عمده سلولهای آنها از بین رفته است، پیوند زده شوند و جایگزین سلولهای آسیب دیده شده و به ترمیم و رفع نقص در آن بافت بپردازند.
به دلیل توانایی منحصر به فرد سلولهای بنیادی، این سلولها امروزه از مباحث جذاب در زیست شناسی و علوم درمانی است و همچنین تحقیقات در این زمینه دانش ما را درباره چگونگی رشد و تکوین یک اندام از یک سلول منفرد افزایش داده و مهم تر آنکه به فهم مکانیزم جایگزینی سلولهای سالم با سلولهای آسیب دیده کمک کرده است.
سلولهای بنیادی را بر اساس خصوصیات و ویژگی به سه دسته سلولهای بنیادی جنینی، سلولهای بنیادی بالغ و سلولهای بنیادی خون بندناف تقسیم میکنند.
حدود ۷۰ درصد از بیماران نیازمند دریافت سلول های بنیادی خون ساز، فاقد خویشاوند مناسب ازنظر آنتی ژن های سازگاری بافتی هستند و ممکن است نیازمند دربافت این سلول ها از مراکز اهداکنندگان غیرخویشاوند در بانک های اطلاعاتی اهداکنندگان کشور یا در سطح جهان باشند.
شانس پیدا کردن دهنده غیرخویشاوند در افراد یک نژاد یا قوم بیشتر است که در موفقیت پیوند موثر است، این امر اهمیت تاسیس یک مرکز ملی مانند مرکز سپاس را مورد تاکید قرار می دهد که از طریق این مراکز ملی امکان پیوستن به مجمع جهانی اهداکنندگان نیز مقدور می شود.
وجود یک مرکز ملی برای جلب، آموزش، ثبت نام و نگه داری اطلاعات اهداکنندگان داوطلب مشکل گشاست تا در صورت نیاز، پزشکان معالج بیماران فاقد اهداکننده خویشاوند، با معرفی بیمار خود به این مرکز ملی پذیره نویسی شانس ادامه حیات وی را افزایش دهند.
ضرورت تاسیس مراکز اهداکنندگان سلول های بنیادی خون ساز
۳۰درصد از بیمارانی که نیازمند دریافت سلول های بنیادی خون ساز به عنوان آخرین چاره درمانی هستند، شانس پیدا کردند اهداکننده مناسب را در بین خویشاوندان (خواهرو برادران و سپس سایر اعضاء خانواده مثل دایی ها، عمه ها، عموها، خاله ها و فرزندان آنها دارند) پیدا کنند، بنابراین حدود ۷۰ درصد از بیمارانی که برای ادامه حیات وابسته به دریافت سلول های بنیادی خون ساز هستند در بین خویشاوندان خود اهداکننده مناسبی پیدا نمی کنند.
امروزه به دلایل مختلفی والدین تمایل کمتری به داشتن فرزندان بیشتر دارند، همین امر شانس پیداکردن اهداکننده خویشاوند را محدود می سازد، از سوی دیگر شانس پیدا شدن دو نفر شبیه از نظر این آنتی ژن ها در بین افراد یک قوم یا یک نژاد بیشتر است که این امر موفقیت پیوند را بیشتر می کند، بنابراین نیاز است در هر کشوری مراکزی وجود داشته باشند تا بیماران نیازمندی که در بین خویشاوندان خود اهداکننده مناسب پیدا نکرده اند، به این مراکز مراجعه کنند.
مسئولیت سازمان انتقال خون ایران
طبق اساسنامه سازمان انتقال خون ایران، این مرکز مسئول تهیه خون و سلول های خونی است، با توجه به آن که سلول های بنیادی خون ساز هم نوعی از محصولات سلولی خون هستند، سازمان انتقال خون ایران در حیطه وظایف تعیین شده، اقدام به تاسیس مرکزملی سپاس(مرکز پذیرش اهداکنندگان سلول های بنیادی خون ساز) کرده است.
سازمان انتقال خون ایران در جذب و آموزش اهداکنندگان خون دارای تجربیاتی است که می تواند از آنها در آموزش و جلب اهداکنندگان سلول های بنیادی خون ساز بهره برداری کرد.
اهداف مرکز سپاس هم شامل: تمرکز اطلاعات HLA (مجموعه سازگاری بافتی اصلی ملکولهای پروتئینی روی سلولهای مختلف بدن) اهداکنندگان غیرخویشاوند در کشور به نفع بیماران، آموزش و جذب تعداد کافی اهداکننده بالقوه سلول های بنیادی خون ساز، افزایش شانس یافتن اهداکننده مناسب غیر خویشاوند در بین ایرانیان و هماهنگی و کاهش زمان جستجو برای یافتن اهداکننده مناسب است.
سال ۱۳۸۶ بود که مسئولین سازمان انتقال خون در قالب یک پیشنهاد به وزارت بهداشت، خواستار راه اندازی مرکز پذیره نویسی سلول های بنیادی و بانک خون بند ناف شدند که با این پیشنهاد در سال ۱۳۸۷ و بعد از تایید و تامین منابع از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری موافقت شد و دو سال پس از آن در سال ۱۳۸۹ با حضور وزیر وقت بهداشت، مدیر عامل وقت سازمان انتقال خون و سایر مسئولین، طرح ۱۰ هزار نفری پذیره نویسی شروع شد.
دلایلی انتقال خون می تواند پذیره نویس سلول های بنیادی را انجام دهد
مسئول مرکز پذیره نویسی سلول های بنیادی سازمان انتقال خون در مورد شروع به کار مرکز سپاس، گفت: به چند دلیل معتقد بودیم انتقال خون می تواند طرح ۱۰ هزار نفری پذیره نویسی را انجام دهد و دلایل ما این بود که سالم ترین افراد به انتقال خون مراجعه می کنند، پوشش جغرافیایی و قومیتی گسترده ای را در مراکز انتقال خون سراسر کشور داریم و همچنین انتقال خون در برخورد با افراد داوطلب متخصص است که این تجربه هایی غیرقابل رقابت است.
دکتر رضا گلستانی ادامه داد: در حد فاصل سال های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶، طرح ۱۰ هزار نفری پذیره نویسی انجام شد که داوطلبان اهدای خون به صورت آگاهانه برای کمک به بیماران صعب العلاج و نیازمند به سلول های بنیادی خونساز همچون سرطان خون، نقص های سیستم ایمنی، تالاسمی، آنمی داسی شکل، آنمی آپلاستیک و بیماری های متابولیک ارثی اعلام آمادگی کردند و از سال ۱۳۹۶ طرح جذب یک صدهزار داوطلب اهدا به تصویب وزارت بهداشت رسید که ۶۰ هزار نفر به سازمان انتقال خون اختصاص پیدا کرد و با افزایش مراکز سپاس در ۳۱ استان در ادارات کل انتقال خون کشور در انتهای ۱۳۹۹ این تعداد تامین شد.
مراحل پیش از اهدای سلول های بنیادی
وی مراحل پیش از اهدای سلول های بنیادی را نیز اینگونه تشریح کرد: برای این کار حیاتی و نجات بخش، چهار مرحله پیش از اهدا داریم که مراحل ثبت نام و آزمایش اولیه، آزمایش تکمیلی (سازگاری اولیه)، آزمایش تاییدی و تزریق دارو است و در مرحله اول ثبت نام و بعد از اعلام رضایت آگاهانه، ۲ لوله خون برای آزمایش ۶ عامل ژنتیک گرفته می شود و در مرحله دوم بعد از سازگاری اولیه، ۴ عامل ژنتیک دیگر اضافه می شود و در مرحله سوم بعد از هماهنگی و سازگاری خون داوطلب و خون بیمار، مجموع ۱۰ عامل ژنتیکی به عنوان تست تاییدی و دقیق تر همراه با آزمایش های کلی سلامت برای سازگاری کامل نیز انجام می شود در مرحله چهارم و با تزریق دارو، سلول های بنیادی را در خون محیطی افراد افزایش می دهند و بعد از آن پیوند سلول های بنیادی صورت می گیرد که این مراحل حداقل ۳ ماه زمان می برد.
شرط سنی افراد داوطلب ثبت نام در بانک سلول های بنیادی
گلستانی گفت: در حال حاضر شرط سنی افراد داوطلب ثبت نام در بانک سلول های بنیادی سازمان انتقال خون را ۱۸ تا ۳۵ سال است و در صدد بازنگری آن هستیم، چرا که در حدود ۴۰ درصد اهدا کنندگان خون از چرخه داوطلبان اهدا سلول های بنیادی خارج می شوند.
در همه استان های کشور مرکز پذیره نویسی داریم
وی خاطرنشان کرد: در ۳۱ استان کشور و در ادارات کل استانی، مرکز پذیره نویسی داریم و در این سال ها توانسته ایم ۲۳ پیوند سلول های بنیادی را انجام دهیم، البته در سال ۲ هزار بیمار نیازمند به پیوند داریم که حدود هزار نفر از سلول های بنیادی خودشان، ۵۰۰ نفر از خون خویشاوندان و حدود ۵۰۰ نفر هم نیاز به پیدا شدن یک نفر غیرخویشاوند از لیست پذیره نویسی هستند که برای پیدا کردن اهداکننده سلول های بنیادی که خون سازگار با این ۵۰۰ بیمار داشته باشد، به علت پراکندگی ژنتیک افراد نیاز به ۱ تا ۲ میلیون اهداکننده هست که از بین آنها بتوان به مورد سازگار دست پیدا کرد.
وی افزود: به همین خاطر در برنامه راهبردی پنج ساله، مقرر شده است که سالی ۱۰۰هزار و در مجموع ۵۰۰ هزار پذیره نویسی انجام شود و با افزایش این آمارها امکان تامین سلول های بنیادی مورد نیاز فراهم شود، وارد کردن سلول های بنیادی از خارج کشور ۲۰ هزار یورو هزینه دارد، بنابراین تامین اعتبار و حمایت در زمینه پذیره نویسی سلول های بنیادی از طرف دولت مورد نیاز است.
مسئول مرکز پذیره نویسی سلول های بنیادی سازمان انتقال خون به پیگیری و نشست های مدیر عامل سازمان انتقال خون با خیرین سلامت برای تامین فنآوری تعیین عوامل ژنتیکی سازگاری پیوند با بازدهی بالا اشاره دارد و خاطرنشان کرد: هم اکنون ۶۳ هزار داوطلب ثبت نام و اعلام آمادگی کرده اند که از این جمع، ۲۸ هزار نفر تعیین عامل ژنتیکی شده اند و امیدواریم با بیمه کردن این اهداکنندگان بابت مرخصی در هنگام درگیر بودن برای مراحل مختلف تا پیوند سلول های بنیادی و همچنین اعطای حقوق شهروندی از قبیل تسهیلات رفاهی و اجتماعی بتوانیم شاهد حضور داوطلبان بیشتری باشیم.
گلستانی تاکید کرد:تا کنون یک تجربه ۱۴ ساله را پشت سرگذاشته ایم و در حال حاضر نیاز به تشکیلات جدید داریم تا با منابع انسانی بیشتر بتوانیم این وظیفه مهم را انجام دهیم که معاونت فنی سازمان انتقال خون، موافقت اولیه خود را انجام داده و امیدواریم با ارتقای ساختار تشکیلاتی به روند حرکتی مرکز سپاس شتاب بیشتری بدهیم.
