شگردهای زبانی شعر نیما؛ تخریب یا نوآوری؟
شگردهای زبانی شعر نیما؛ تخریب یا نوآوری؟
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، کتاب «اسلوب نیما و مسئله نحو» از جمله آثار جدید انتشارات علمی است که به قلم راهله کمالی و با مقدمه محمود فتوحی منتشر شده است. این اثر تلاش دارد با بررسی آثار پدر شعر نو ایران، زبان شعر او را مورد بررسی قرار دهد.
اشعار نیما یوشیج به عنوان پایهگذار شعر نو فارسی، همواره مورد توجه اهل تحقیق و پژوهش بوده است. کاری که نیما در شعر انجام داد، تنها بر هم زدن قواعد عروضی شعر نبود؛ او در واقع مفهوم جدیدی از شعر را ارائه کرد که در آن، شاعران بتوانند بدون قواعد محدودکننده شعر سنتی، اندیشه و احساسات خود را بیان کنند.
طرزی که نیما بنا نهاد، مخالفان بسیاری داشت؛ با این حال توانست به دلیل فراهم آوردن فضای جدید برای طرح اندیشههای نو که همخوان و همراه جامعه بود، جای خود را به سرعت در میان استعدادهای جدید شعر فارسی باز کند؛ چهرههایی چون اخوان ثالث، فروغ فرخزاد و دیگران که هرکدام دریچهای جدید به روی شعر فارسی گشودند.
تخریب یا نوآوری زبانی؟
کمالی با در نظر گرفتن این تأثیرگذاری، تلاش دارد در کتاب خود به تأثیر نحو زبان نیما در شعر و ظرفیتهای آن بپردازد. به گفته او؛ نیما یوشیج یکی از شاعران جریان ساز ادبیات فارسی است. تحولی که نیما در شعر معاصر ایجاد کرد، تنها به یک جنبه خاص یعنی بر هم زدن تساوی مصرعها و بدعت در وزن محدود نمیشود؛ او علاوه بر فرم در زبان شعر هم تحول بزرگی ایجاد کرد و یکی از جنبههای برجسته نوآوری او مربوط به زبان شعر و به ویژه نحو میشود؛ تمهیداتی که نیما از او با بیان تلفیقات صرفی و نحوی یاد برده است.
او ادامه داد: نیما از قواعد حاکم بر توالی واژگان و نظم معیار سرپیچی کرد تا بنا به رسالت خود، به بیان نو و متمایز از گذشته دست پیدا کند. این نحو ساختارشکن با نقدها و مخالفتهایی روبرو شد تا جایی که از آن با تعابیری چون مصداق تخریب زبان و کلاف گره پیچ یاد شد. با وجود آثار زیادی که درباره جنبههای نوآوری درباره شعر نیما نوشته شده، موضوع «زبان» و «ساختهای نحو» آن همچنان به عنوان یک مسئله باقی مانده بود.
نویسنده کتاب «اسلوب نیما و مسئله نحو» به تفاوت زبان این شاعر در اشعار سنتی و نو پرداخت و اضافه کرد: نیما در اشعار سنتی و نیمهسنتی زبان نسبتاً فصیحی دارد، اما در اشعار آزاد و نیمایی که از محدودیتهای شعر کلاسیک آزادتر است، زبانش مبهم و فصاحتگریز شده است. چرا نیما این اسلوب خاص زبانی را به کار گرفت و این آرایش نحوی چه کارکردی در شعر او ایفا کرد؟ پاسخ به این پرسشها، سبب نگارش این کتاب شد.
کمالی با بیان اینکه کتاب «اسلوب نیما و مسئله نحو» حاصل چند سال مطالعه و پژوهش بر مسئله زبان شعر نیماست؛ افزود: در این اثر تلاش شده با رویکردی تحلیلی وزبانشناسی به بررسی رابطه نحو و سبک نیما پرداخته شود.
دریچه جدیدی که نیما به روی شاعران فارسیزبان گشود
نویسنده در این کتاب، با تکیه بر سه دانش سبکشناسی، بلاغت و زبانشناسی ساختهای زبانی نیما را براساس کارکردی که در شعر نیما ایفا میکند، بررسی کرده است.
نویسنده در بخشی از کتاب حاضر، به کارکرد اجتماعی و سیاسی سرودههای نیمایی نیز پرداخته است: نیما به همراه پیروانش پایهگذار جریانی از اشعار نو اجتماعی و سیاسی بودند که در برههای از تاریخ، نقش مهمی در توصیف شرایط زمانه داشت. از آنجا که چیدمان کلمات، بازتابی از زاویه دید، ساختار تفکر و اولویتبندی گوینده است، تمهیدات زبانی این شاعران هم با ایجاد پویایی در زبان شعر زمینه را برای بیان مؤثرتر محتوا و تأکید بر معنا بیشتر فراهم میکرد.
در این کتاب، نحو به عنوان شاخصه هویتبخش و متمایزکننده در شعر نیما معرفی میشود. به باور نویسنده؛ او با دستکاریهای آگاهانه در نحو و توجه به معماری درونی جملات، سعی کرد تا ظرفیت زبان شعر را بالاتر ببرد. نوآوریهای او در حوزه زبان، بر روی جریانهای پس از نیما نیز تأثیرگذار بود؛ او دریچه جدیدی در زبان شعر باز کرد تا هر کدام از شاعران به نوعی وارد آن شده و امکانات زبانی را کشف کنند.
در فصل اول این کتاب به جنبههای مختلف تلفیق در شعر نیما پرداخته و تمرکز نویسنده در فصل دوم، به طرح این موضوع است که نیما چطور آگاهانه از فصاحت کلاسیک در اشعار آزاد به سمت ابهام حرکت کرده است؟ نویسنده در بخشی از این فصل بر این نکته هم اشاره دارد که زبان نیما به عنوان یک آغازگر، خالی از پیچیدگیهای بیمورد نیست و البته نیما نیز بر آن واقف بوده است.
در فصل سوم با عنوان «از انتظام عروضی به انتظام طبیعی»، به نقش آرایش نحوی در ایجاد موسیقی شعر نیما اشاره کرده است. موضوع موسیقی شعر و اینکه نیما میخواست شعر را از موسیقی جدا کند، موضوع مهمی در نظریه نیماست. نویسنده با مد نظر داشتن این موضوع، نشان داده که چطور نیما با دستکاریهای نحوی خود تلاش میکند تا نوعی موسیقی طبیعی را جایگزین موسیقی حاصل از نظم عروضی کند.
«آرایش نحوی و تأثیر زیباشناسی آن بر شعر نیما»؛ عنوان چهارمین فصل این کتاب است. نویسنده در این بخش، به کارکرد بلاغی و زیباییشناختی تلفیقات صرفی و نحوی نیما اشاره کرده و نشان داده است که نیما چطور با برهم زدن ساخت معمول مبتدا و خبر، موقعیت برخی عناصر را در راستای مفهوم مورد نظر خود ارتقا یا تنزل داده است.
«هنر نحو در هارمونی صورت و معنا» و «نحو در مکتب نیما» عناوین فصلهای پنجم و ششم این کتاب است.
انتشارات علمی کتاب حاضر را به قیمت ۶۰۰ هزار تومان در دسترس علاقهمندان به شعر فارسی قرار داده است.
/
