فکر ترور رسول الله(ص) از کجا شروع شد؟/ حرکت خزنده جریان جانشینی در سال آخر حیات پیامبر

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، سال نهم هجری، پس از بازگشت پیامبر (ص) از جنگ تبوک، رخدادی کمتر شناخته‌شده اما سرنوشت‌ساز در تاریخ صدر اسلام رقم خورد؛ نقشه‌ای پیچیده و هدفمند برای ترور پیامبر (ص) که ریشه در رقابت‌های سیاسی و قدرت‌طلبی برخی افراد داشت. این توطئه که قرآن کریم به آن اشاره کرده و بزرگان تاریخ‌نگاری چون ابن اسحاق و طبری به تفصیل روایت کرده‌اند، نه تنها جان پیامبر (ص) را تهدید می‌کرد بلکه آینه‌ای از مناقشات پیچیده جانشینی و به چالش کشیدن ولایت امام علی (ع) بود. بررسی انگیزه‌ها، ابعاد و افراد دخیل در این توطئه نشان می‌دهد که مخالفت با انتقال قدرت به اهل بیت پیامبر (ص) از روزهای نخست بعثت وجود داشته و تلاش‌های گسترده‌ای برای تغییر مسیر سیاسی اسلام صورت گرفت. در همین بستر، واکنش انصار و مهاجرین پس از رحلت پیامبر و اهمیت تجمع آنها در سقیفه بنی‌سعده، نقطه عطفی بود که سرنوشت خلافت را رقم زد و تا امروز به عنوان موضوعی بحث‌برانگیز و پر رمز و راز در تاریخ اسلام باقی مانده است.

خبرگزاری برگزیده های ایران در گفت‌وگو با دکتر فاطمه محبی، استاد دانشگاه و کارشناس اسلامی، به بررسی ماجرای ترور پیامبر اسلام (ص) تا غیبت چهره‌های مشهور صدر اسلام در تغسیل آن پیکر مطهر پرداخته است.

نقشه ترور پیامبر (ص)

درباره نقشه ترور پیامبر اکرم (ص) در سال نهم هجری پس از بازگشت از جنگ تبوک را توضیح دهید. انگیزه و ابعاد این توطئه چه بود و چه کسانی در آن دست داشتند؟

این موضوع یکی از مهم‌ترین و البته کمتر پرداخته شده‌ترین رویدادهای تاریخ صدر اسلام است. پس از بازگشت پیامبر (ص) از جنگ تبوک در سال نهم هجری، گروهی از افراد که عمدتاً در میان مهاجرین قرار داشتند، نقشه‌ای برای ترور ایشان طراحی کردند. این توطئه به حدی جدی بود که قرآن کریم در سوره توبه، آیه ۷۴ به آن اشاره کرده است و بیان می‌کند که این افراد تصمیم به انجام کاری داشتند که موفق نشدند. نکته مهم این است که این گروه اولیه پنج نفره بودند که پیش از آن، برای جانشینی پیامبر (ص) نقشه کشیده بودند. به مرور زمان و پس از رخدادهای سیاسی، تعداد آن‌ها به چهارده نفر رسید.

اسامی این افراد در کتب تاریخی ثبت شده اما اعتبار آن‌ها در منابع مختلف متفاوت است و برخی از اسامی قابل اعتماد نیستند. با این وجود، می‌توان رد پای آن‌ها را در مسائل جانشینی پیامبر (ص) و ایجاد گروه‌های سیاسی مخالف اهل بیت مشاهده کرد. این گروه ۱۴ نفره پس از واقعه غدیر، که نقطه عطفی در معرفی جانشین پیامبر (ص) بود، به ۳۴ نفر افزایش پیدا کردند و حتی یک عهدنامه تنظیم کردند که در آن صراحتاً اعلام کردند هر کسی ادعای جانشینی داشت باید تکذیب شود و در صورت اصرار، باید کشته شود.

این عهدنامه به ابوعبیدالله جراح سپرده شد و به مکه فرستاده شد و زیر دیوار کعبه مخفی شد تا دسترسی به آن سخت باشد. بعدها این سند کشف و افشا شد.

این رویدادها به ما نشان می‌دهد که این گروه با برنامه‌ریزی دقیق سعی داشتند جریان جانشینی را کنترل کنند و برخلاف وصایت امام علی (ع) عمل کنند. آنها ترس داشتند که جایگاه قدرت به اهل بیت منتقل شود و به همین دلیل از هیچ اقدامی دریغ نکردند.

آیا نقشه ترور پیامبر (ص) پس از جنگ تبوک مستندات تاریخی هم دارد؟

بله. ابن اسحاق در کتاب السیره النبویه و همچنین طبری در تاریخ الرسل و الملوک به نقشه ترور پیامبر (ص) پس از بازگشت از تبوک اشاره کرده‌اند. قرآن کریم در آیه ۷۴ سوره توبه به توطئه‌ای اشاره دارد که قصد داشت پیامبر (ص) را ترور کند ولی خداوند آن را ناکام گذاشت.

این توطئه را باید در بستر سیاسی آن زمان دید؛ گروه‌هایی که قدرت و جانشینی پیامبر (ص) را تهدید می‌کردند، عمدتاً از مهاجرین بودند که نمی‌خواستند جایگاه سیاسی از دست آن‌ها خارج شود. این نقشه نشان می‌دهد که مخالفت با ولایت امام علی (ع) از روزهای نخستین بعثت وجود داشت و صرفاً به بعد از رحلت پیامبر (ص) محدود نبود.

سقیفه مهمتر بود یا حضور در کنار پیامبر خدا؟!

با توجه به این زمینه‌ها، واکنش انصار و مهاجرین پس از رحلت پیامبر (ص) چگونه شکل گرفت و چرا جمع شدن آن‌ها در سقیفه این‌قدر اهمیت داشت؟

واکنش انصار و مهاجرین پس از رحلت پیامبر (ص) بسیار قابل توجه و پیچیده بود. روز دوشنبه ۲۸ صفر سال ۱۱ هجری، هنگامی که خبر رحلت پیامبر (ص) اعلام شد، انصار که عمدتاً اهل مدینه و پشتیبان پیامبر (ص) بودند، سریعاً به سقیفه بنی‌سعده، محلی که به‌عنوان مرکز تصمیم‌گیری‌شان بود، جمع شدند.

چطور؟

علت اصلی این تجمع نگرانی انصار از دست دادن سهم خود در قدرت و خلافت بود، زیرا اکثر توطئه‌ها و تحرکات سیاسی پیش از آن توسط مهاجرین انجام شده بود. در واقع انصار ترس داشتند که اگر زود وارد عمل نشوند، مهاجرین تمام قدرت را در دست خواهند گرفت و آنها سهمی نخواهند داشت.

به همین دلیل ابتدا به مسئله جانشینی پرداختند و حتی به امور غسل و کفن پیامبر (ص) که واجب و مهم بود، کمتر اهمیت دادند. این نشان می‌دهد که در آن زمان، قدرت سیاسی و جانشینی پیامبر (ص) بر همه امور مقدم بود و انصار حاضر شدند برای حفظ جایگاه سیاسی خود، از مناسک و تشریفات مذهبی عقب‌نشینی کنند.

مستندات تاریخی

موضوع واکنش انصار و مهاجرین و اهمیت سقیفه چه مستندات تاریخی دارد؟

طبری در تاریخ الطبری و ابن کثیر در البدایه و النهایه به شرح جلسه سقیفه و فضاسازی آن پرداخته‌اند. این ماجرا به عنوان نقطه عطف تاریخی، محل تمرکز قدرت و عهدشکنی علیه ولایت امام علی (ع) بود. انصار، که از لحاظ جمعیتی و سیاسی اهمیت داشتند، تلاش کردند سهمی از قدرت داشته باشند و از ترس کنار گذاشته شدن، سریعاً وارد عمل شدند. این تجمع و تصمیم‌گیری بر اساس ترس و رقابت سیاسی بود که منجر به سرنوشت پیچیده‌ای در تاریخ اسلام شد.

تصمیم‌گیری درباره جانشینی پیامبر (ص) مقدم بر غسل و تدفین حضرت شد

چرا این گروه، تصمیم‌گیری درباره جانشینی پیامبر (ص) را مقدم بر غسل و تدفین آن حضرت دانستند و حتی برای تبرک به پیکر مطهر ایشان مراجعه نکردند؟

این رفتار در نگاه اول عجیب و غیرمعمول به نظر می‌رسد، ولی از منظر سیاسی قابل بررسی است. در واقع موضوع خلافت و جانشینی پیامبر (ص) مسئله‌ای حیاتی و سرنوشت‌ساز بود که تأخیر در آن به معنی از دست رفتن قدرت و نفوذ بود. به همین خاطر، گروه‌های حاضر در سقیفه اهمیت این جلسه را بسیار بالا می‌دانستند و به دلیل شدت اختلافات و رقابت‌های سیاسی، حتی از رفتن به سمت پیکر پیامبر (ص) برای تبرک یا حضور در مراسم غسل و دفن امتناع کردند.

این نشان می‌دهد که رقابت سیاسی در آن زمان به حدی بود که مناسک دینی و حتی احترام به پیامبر (ص) در مرحله بعدی قرار گرفت. همین موضوع گویای آن است که قدرت سیاسی، اولویت اول و آخر آنان بود و همه چیز را فدای آن می‌کردند.

/