عبدالحسین خان تیمورتاش معروف به معززالملک و سردار معظم خراسانی فرزند حاج کریم دادخان نردینی معروف به امیرمنظم، متولد سال ۱۲۵۸ شمسی در نردین از توابع شاهرود بود.
از تحصیل در فرنگ تا سرکوب میرزا کوچکخان
تیمورتاش در سن ۱۳ سالگی به روسیه رفت و در مدرسه جنگ سنپطرزبورگ مشغول به تحصیل شد. در سال ۱۲۸۶ شمسی پس از فراغت از تحصیل به ایران بازگشت و به دلیل تسلط به زبان فرانسوی و روسی به عنوان مترجم در سن ۲۷ سالگی در وزارت خارجه استخدام شد. دو سال بعد علیرغم به حدنصاب نرسیدن سنش برای نمایندگی مجلس که ۳۰ سالگی بود، به عنوان نماینده خراسان وارد مجلس شورای ملی دوم شد.
عکس نایاب از برادر بزرگتر ناصرالدین شاه
با تعطیلی مجلس در سال ۱۲۹۰ به ریاست قشون خراسان منصوب شد و در مجلس سوم نیز به عنوان نماینده خراسان به نمایندگی رسید. در سال ۱۲۹۷ مابین مجالس سوم و چهارم حاکم گیلان شد و به سرکوب قوای میرزا کوچکخان پرداخت. در کودتای ۱۲۹۹ بازداشت و به قم تبعید شد. در مجلس چهارم که کار خود را در تیرماه سال ۱۳۰۰ شروع کرد عضو حزب اصلاحطلبان بود که اشخاصی همچون مدرس، آشتیانی، بهبهانی و فبروزمیرزا عضو آن بودند، در آن مجلس از مخالفان قرار داد ۱۹۱۹ وثوقالدوله بود.در همان سال ضمن نمایندگی مجلس در کابینه سوم مشیرالدوله وزیر عدلیه شد و در سال ۱۳۰۲ حاکم کرمان و بلوچستان شد. در سالهای ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ وزیر فوائد عامه رضاخان سردارسپه بود و پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه از سال ۱۳۰۴ تا آذر ماه ۱۳۱۱ وزیر دربار شد.
از نورچشمیِ رضاخان تا بازداشت به جرم ارتشا!
اعتماد رضاشاه به تیمورتاش زبانزد خاص و عام بود و قدرت زیادی به عنوان وزیر دربار از خود نشان میداد به طوریکه شخص دوم مملکت در امور کشور بهجز امور نظامی محسوب میشد. وی نیز در خوشخدمتی به سلطنت پهلوی فروگذار نبود و تا آنجا پیش رفت که حتی روز تولد رضاشاه را عید اعلام کرد. با وجود این قبیل کارها وی در سال ۱۳۱۱ از وزارت دربار عزل و دو بار محاکمه شد. یکبار در ۲۵ اسفند ۱۳۱۱ که طی آن به سه سال حبس و استرداد مال حاصل از ارتشاء محکوم گردید و بار دیگر در ۴ تیرماه ۱۳۱۲ که به جرم گرفتن رشوه از حاج میرزا حبیبالله امینالتجار اصفهانی برای مداخله و اعمال نفوذ در امر واگذاری انحصار صدور تریاک به ۵ سال حبس و پرداخت ۹ هزار لیره و دویست هزار ریال محکوم شد.
قتل پر رمز و راز
تقریباً سه ماه پس از دادرسی دوم تیمورتاش در هشتم مهرماه ۱۳۱۲ کاراخان قائم مقام کمیسر امورخارجه (معاون وزارت خارجه) شوروی به ایران آمد و جلساتی در مورد امورات تجارتی و سرحدی با نخست وزیر و وزیر امور خارجه برگزار کرد لیکن در باطن امر برای آزادی تیمورتاش تلاش میکرد و حتی در ملاقات با رضاشاه نیز این خواسته شوروی را مطرح کرد. رضاشاه در پاسخ به او گفته بود: «از قضا حال مزاجی تیمورتاش چندان خوب نیست و شاید مرده باشد»، در زمان رد و بدل شدن این مکالمات در نهم مهر ماه ۱۳۱۲ تیمورتاش را در زندان قصر ابتدا مسموم و سپس اعلام شد که به دلیل عارضه قلبی در زندان فوت کرده است؛ جنازه وی بدون تشریفات خاصی در امامزاده عبدالله دفن شد.
ادعای جاسوسی برای روسها در ایران
فردوست در «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» راجع به ارتباطهای پنهان تیمورتاش با روسها مینویسد: تیمورتاش که برنامهریزی انتقال محمدرضا پهلوی ولیعهد و همراهان را برای سفر به سوئیس بر عهده داشت، وکیلالملک رئیس محاسبات دربار را نیز با خود به سوئیس برده بود. دلیل همراه کردن نامبرده، ارتباطهای تیمورتاش با همسر قفقازی او بود. تیمورتاش با همسر وکیلالملک تنها به زبان روسی صحبت میکرد. زیرا وی به فارسی تسلط نداشت. فردوست مینویسد ارتباط تیمورتاش با این زن قفقازی، جاسوسی بوده است. حدود ۲۰ روز پس از مرگ تیمورتاش کلیه اعضای خانواده وی به کاشمر تبعید شدند و تا زمان سقوط رضاشاه اجازه بازگشت به تهران نیافتند.
نگرانی پدرانه و ملوکانه برای شازده پهلوی!
وکیل الملک نیز بعداً از وزارت دربار اخراج شد و مانند تیمورتاش با اتهاماتی به زندان افتاد، محاکمه شد و به ۳ سال زندان محکوم شد و در پایان دوره محکومیت توسط مأموران رضاشاه در داخل زندان به قتل رسید. درباره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاههای متفاوتی بیان شده است. به موجب یکی از این دیدگاهها، او قدرتی معادل قدرت رضاشاه در کشور پیدا کرده بود و نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب میشد از جمله دلائل اقدام او در دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار میرود. یک هفته بعد از برکناری تیمورتاش، وزیر مختار انگلیس در گزارشی به لندن به نگرانی رضاشاه از آتیه فرزندش اشاره کرد و آن را دلیل کنار نهادن تیمورتاش اعلام کرد.
پای انگلیسیها در میان است
دیدگاه دیگری که در این رابطه مطرح است، برنقش انگلیس در برکناری تیمورتاش دلالت دارد. براساس اخبار رسمی که در مطبوعات انگلیس انتشار یافت، تیمورتاش در لندن برای افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت تلاش میکرد، اما نقش مأموران اطلاعاتی انگلیس در افشای تماس او با مقامات روسیه و سپس انعقاد متمم قرارداد دارسی با دولت ایران در خرداد ۱۳۱۲ زمانی که تیموردر زندان رضاشاه به سر میبرد، ظن دخالت انگلیس در تصمیم رضاشاه برای حذف تیمور بختیار از معادله قدرت را بیشتر میکند. با این حال هیچ یک از این فرضیات رسماً اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشاء محکوم و به خواست رضا شاه اعدام گردید. رضاشاه که زمانی درباره وزیر دربار مقتدر خود گفته بود «قول تیمور قول من است» پس از کشتن او گفت «از اول خلقت، چنین آدم خائنی وجود نداشته است».
۲۷۲۱۸
