برگزیده – رسول سلیمی: تصور کنید در دل شبهای سرد آبان ۱۴۰۳، احمد الشرع (که جهان او را با نام جنگی ابو محمد الجولانی میشناخت) در مکانی در نزدیکی حما نشسته بود. مقابلش، نمایندگان روسیه، با چهرههای جدی و اسناد محرمانه، قرار داشتند. این صحنه، نه از یک فیلم هالیوودی، بلکه از واقعیت تحولات سوریه برمیخیزد. الشرع، رهبر سابق تحریر الشام که علیه رژیم بشار اسد قیام کرده بود، در مصاحبهای که اخیراً انجام داد، این روایت را بازگو کرد: «توافقی که در ۸ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۷ آذر ۱۴۰۳) به سقوط اسد انجامید، ریشه در مذاکرات اولیه در حما داشت.»
وقتی نیروهای شورشی به آزادی حما رسیدند، گفتوگوها با روسها آغاز شد، و هنگامی که به حمص رسیدند، روسها از میدان نبرد فاصله گرفتند. همه این رخدادها در چارچوب همان توافق که میان احمد الشرع و نمایندگان روسیه در حما شکل گرفتهبود اتفاق افتاد. روسها تعهداتی مشخص به قدرت نوظهور دادند و الشرع هم تعهداتی داد. هر دو طرف تاکنون به این تعهدات پایبند بودهاند. این روایت در حالی، جریان پنهان دیپلماسی را نشان میدهد که از سایههای جنگ به نور صلح میرسد.
احمد الشرع، متولد ۱۹۸۲ در دمشق، از کودکی در سایه خانوادهای سنی و میانهرو بزرگ شد، اما مسیر زندگیاش با حمله آمریکا به عراق در ۲۰۰۳ تغییر کرد. او به عنوان یک مبارز جهادی به عراق رفت، دستگیر شد و سالها در زندانهای آمریکایی گذراند. او بعد از آزادی در ۲۰۱۱، درست همزمان با جرقههای انقلاب سوریه، الشرع جبهه النصره را بنیان نهاد (شاخهای از القاعده که بعدها به تحریر الشام تبدیل شد). این گروه، با حمایت ضمنی ترکیه و تمرکز بر ادلب، به نمادی از مقاومت علیه اسد بدل گشت. بشار اسد، که از سال ۲۰۰۰ قدرت را در دست داشت، با حمایت ایران و روسیه، نظام حاکم را حفظ کردهبود. اما در نوامبر ۲۰۲۴ (آبان ۱۴۰۳)، وقتی نیروهای الجولانی به سمت حلب و حما هجوم بردند، ورق پس از ۲۴ سال برگشت.
الشرع در مصاحبه اخیرش، این لحظه را توصیف میکند: «وقتی به آزادی حما رسیدیم، مذاکراتی میان ما و روسیه آغاز شد.» نیروهای انقلابی، خسته از سالها جنگ، وارد حما میشوند؛ شهری که نماد مقاومت بود. روسها، که پایگاههای حمیمیم و طرطوس را در سوریه داشتند، ناگهان از درگیریها فاصله میگیرند. این عقبنشینی، نه تصادفی، بلکه بخشی از یک توافق دیپلماتیک محرمانه بود. منابع روسی، مانند خبرگزاری تاس، در روزهای پس از سقوط، تأیید کردند که مسکو بر حفظ پایگاهها تمرکز داشت و توافق با نیروهای جدید، کلیدی برای بقای منافعش بود. الشرع، که از نام جنگیاش فاصله گرفته بود، این روایت را به عنوان «توافق برای ثبات» توصیف میکند.
الشرع در روایتش، به طور ضمنی به این اشاره میکند که روسها «از صحنه نظامی کنار رفتند»، که این امر اجازه داد نیروهایش بدون مقاومت سنگین به حمص برسند. حمص، شهری کلیدی در مرکز سوریه، دروازهای به دمشق بود. منابع عربی، مانند الجزیره، این عقبنشینی را «غافلگیرکننده» توصیف کردهاند، اما روایت الشرع آن را بخشی از توافق میداند. تعهدات روسها، شامل حفظ امنیت پایگاهها و عدم دخالت در امور داخلی نظام جدید و تعهد الشرع به عدم حمله به منافع روسی، هر دو طرف را پایبند نگه داشته است.
این در حالی است که روایت ترسیم شده از سوی الشرع، درسهایی برای دیپلماسی مدرن دارد: در جهانی که قدرتها تغییر میکنند، توافقات پنهان میتوانند رژیمها را سرنگون کنند. چه آنکه از ۸ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۷ آذر ۱۴۰۳)، وقتی دمشق سقوط کرد، الشرع در مسجد امویان سخن گفت و پیروزی را اعلام کرد، اما پشت این پیروزی، سایه توافق با روسیه بود.
روایت مذاکرات محرمانه: از حما تا عقبنشینی در حمص
تصور کنید در ۶ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۵ آذر ۱۴۰۳)، وقتی نیروهای الشرع وارد حما میشوند، شهر پر از شور و هیجان است. مردم، خسته از سالها محاصره، به خیابانها میریزند. اما در پشت صحنه، الشرع با نمایندگان روسی دیدار میکند. او در مصاحبهاش میگوید: »وقتی به آزادی حما رسیدیم، مذاکراتی میان ما و روسیه آغاز شد.» این مذاکرات، نه علنی، بلکه در اتاقهای بسته، بر سر حفظ منافع دوجانبه بود. روسها، که از ۲۰۱۵ در سوریه سرمایهگذاری کرده بودند، نگران پایگاههایشان بودند. الشرع، آگاه از قدرت روسیه، تعهد داد که به آنها آسیبی نرسد.
روایت ادامه مییابد: «نیروهای انقلابی به سمت حمص حرکت میکنند، شهری که خط مقدم بود. در ۷ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۶ آذر ۱۴۰۳)، روسها عقب مینشینند: نه به زور، بلکه طبق توافق.» الشرع توصیف میکند: «هنگامی که به حمص رسیدیم، روسها از میدان نبرد فاصله گرفتند و کاملاً از صحنه نظامی کنار رفتند. این در چارچوب توافقی بود.» این عقبنشینی استراتژیک، برای جلوگیری از درگیری مستقیم با نیروهای جدید انجام شد و الشرع تعهد داد که سوریه را متحد نگه دارد، و روسها در مقابل، از حمایت اسد دست کشیدند. این تبادل، سوریه را از خونریزی بیشتر نجات داد، اما سؤالاتی درباره وفاداری روسیه ایجاد کرد.
در عمق این روایت، نقش ترکیه برجسته است. الشرع، با حمایت ترکیه، توانست پیشروی کند، و توافق با روسیه، بدون دخالت آنکارا، تعادل ایجاد کرد. منابع عربی، مانند الشرق الاوسط، این را «توافق هوشمندانه» میدانند، که روسیه را از شکست نجات داد. روایت ادامه مییابد: «پس از حمص، راه به دمشق باز شد.» الشرع در مصاحبهاش تأکید میکند: «روسها تعهداتی مشخص به قدرت کنونی ارائه کردند و این قدرت هم تعهداتی داد.» این تعهدات، شامل حفظ روابط اقتصادی و نظامی محدود، سوریه را به ثبات رساند. اما روایت حقوقی، سایههایی دارد: توافق با گروهی که تروریستی شناخته میشود، میتواند نقض قطعنامه ۲۲۵۴ است. روسیه، به عنوان عضو شورای امنیت، قاعدتا برای این اقدام باید پاسخگو باشد.
روایت مذاکرات از حما، با اصل حسن نیت (ماده ۲کنوانسیون وین) همخوانی دارد، زیرا طرفین به تعهدات پایبند ماندند، اما پنهانکاری آن، با ماده ۲ منشور (منع زور پنهان) مغایرت دارد. عقبنشینی در حمص، نقض احتمالی توافق ۲۰۱۵ با اسد است، اما به عنوان “تغییر شرایط” (ماده ۶۲ کنوانسیون وین) توجیه میشود. تعهد الشرع به امنیت روسی، اصل تمامیت ارضی (ماده ۲) را حفظ میکند، اما روسیه مسئول “عدم حمایت” از اسد (قطعنامه ۲۲۵۴) است. این روایت تغییر ائتلافها را نشان میدهد، جایی که روسیه منافع را اولویت داد.
در مجموع، روایت توافق روسیه و الجولانی، از حما تا دمشق، داستانی از دیپلماسی پنهان است که سوریه را تغییر داد. از ۸ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۷ آذر ۱۴۰۳)، پایبندی دوجانبه ثبات آورد، اما چالشها باقی ماند. این روایت، درس میدهد: دیپلماسی، کلید صلح است.
۲۱۳/۴۲
