مسمومیت دختران محصل، ترسی که از قم شروع شد و حالا به تهران رسیده است حالا در راس اخبار کشور قرار گرفته است. پشت پرده این حادثه چیست؟ اتفاقی که در روزهای ابتدایی اصلا جدی گرفته نشد ، بعد تکذیب شد و حالا یک رفتار تعمدی خرابکانه معرفی شده است چه عاملی در پس خود دارد؟ در روزهای گذشته این رفتار با اتفاقاتی که در سال های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۷ در افغانستان رخ داده بود مقایسه شده است. حوادثی که آنجا هم برای دختران مدرسه ای رخ می داد و متهم شماره یک آن طالبان بود.
کیانوش جهانپور ، پزشک و سخنگوی پیشین وزارت بهداشت پس از توییتی در صفحه شخصی خود می گوید اطلاعات درباره آن اتفاق به درستی در رسانه ها منتقل نمی شود. او می گوید آنچه در افغانستان رخ داد اصلا پشت پرده تروریستی نداشته است:« درباره طالبان و اینکه گفته شده طالبان در سال های گذشته مسمومیت دختران دبیرستانی را در افغانستان دامن می زده است. درحالی که اگر به مراجع رسمی رجوع کنید ، در همان سال ها از ۲۰۰۹ که برای اولین بار این اتفاق در افغانستان شد تا سال ۲۰۱۷ ، سازمان جهانی بهداشت و کلی پژوهش علمی و دانشگاهی بارها اتفاق افتاد اما هیچ شواهدی دال بر مسمومیت با مواد مسمومیت زا که توسط گروه های تندروی تروریستی یا مذهبی مثل طالبان انجام گرفته باشد ، بدست نیامد. ولی متاسفانه این اخبار به صورت ناقص در کشور ما منتشر می شود و القای وحشت و هراس جمعی می کند پیامدهای منفی این گونه اخلالات می تواند ایجاد کند.»
او درباره MASS HYSTERIA حرف می زند که فهرست بزرگی از نمونه های این نوع از ترس جمعی در پژوهش های مختلف علمی ثبت شده است. اگرچه در مورد مسمومیت دختران در افغانستان، آن طور که روزنامه ۸ صبح کابل نوشته:« هیچ وقت پژوهش های علمی نتیجه ای درباره شناخته شدن عامل و ماده مرموز مسمومیت زا ایجاد نکرد و همیشه این پرسش بی پاسخ ماند که چرا فقط این اتفاق برای دختران رخ داده است؟»
MASS HYSTERIA چیست؟
هیستری جمعی ( (Mass hysteria) اصطلاحی است علمی که به توصیف شرایطی می پردازد که در آن به سرعت احساس ترس و وحشت در یک جامعه انسانی گسترش می یابد. البته تعریف اصلی این پدیده کمی پیچیده تر است.
متخصصان عموما هیستری جمعی را نوعی اختلال تبدیلی یا وضعیت سلامت روانی می دانند که شامل برخی علائم فیزیکی ناشی از تنشهای ذهنی یا عاطفی است.
از نظر جامعه شناسی، این اتفاق بیشتر در رفتارهای جمعی و یا اقدامات خودجوش در گروه بزرگی از مردم که بریکدیگر تاثیر گذارند رخ می دهد.
اکثر متخصصان هیستری جمعی را در دو گروه متفاوت طبقه بندی می کنند:
• هیستری اضطراب جمعی: این دسته در بین افرادی که متعلق به یک گروه یا جامعه مشخص هستند و معمولا یک جامعه منزوی هستند رخ می دهد و شامل تنشهای ناگهانی و دیگر علائم اضطرابی ات که به سرعت گسترش یافته و به سرعت هم برطرف می شود.
علائم این نوع هیستری عبارتند از : درد قفسه سینه، سرگیجه، سردرد و غش کردن
• هیستری حرکتی جمعی: این پدیده بیشتر در بین افرادی که استرس و تنشهای طولانی را تجربه می کنند، پدیدار می شود و شامل علائم حرکتی نامنظم است که به تدریج از یک فرد به دیگری منتقل شد و برای هفته ها باقی می ماند.
علائم این نوع هیستری عبارتند از: لرزش و تکان های بدن؛ فلج بخشی از بدن، خنده یا گریه بی وقفه، حالتهای خلسه مانند و تغییر الگوهای گفتاری
هیستری جمعی عموما به صورت کلامی و بصری گسترش می یابد و مردمی که چیزی را درباره علائم فردی می بینند یا می شنوند، سریعا آن علائم را در خودشان حس می کنند.
به عنوان مثال تصور کنید که اخبار خبرگزاری ها و پستهای شبکه های اجتماعی درباره بیوتروریسم یا پخش شدن یک ماده مضر در جامعه گزارشهای متعددی را منتشر کنند.
این گزارشهای مکرر، باعث ایجاد نگرانی و اصطراب گسترده ای در بین افرادی که اخبار را دنبال می کنند می شود؛ حتی اگر هیچ مدرکی درباره وجود خطری جدی در دست نباشد، این حس اضطراب و وحشت ایجاد می شود.
به تدریج شما حس می کنید که دچار علائم ناشی از این تهدید شده اید؛ به ویژه اگر بشنوید که دیگران هم دارای این علائم هستند. علائم در هیستری جمعی خیلی واقعی هستند؛ حتی اگر هیچ تهدید واقعی برای افراد وجود نداشته باشد و به همین دلیل هم هست که کارشناسان آن را نوعی اختلال تبدیلی می دانند.
چرا مسمومیت های قم ، بروجرد و حالا تهران MASS HYSTERIA نیست؟
اگرچه کیانوش جهانپور برای ادعای خود مواردی دیگر را از دیگر نقاط دنیا می آورد و می گوید:«الان این موضوع این قدر در مطالعات اجتماعی بقدری مورد توجه است که اتفاقا اختلالات مسری هم تلقی می شود. جالبتر اینکه نحوه اطلاع رسانی و رسانه هم از عوامل بیماری زای آن تلقی می شود که می تواند اختلال را گسترش دهد. این موارد اتفاقا در ایران هم سابقه دارد. در دهه هفتاد در کرمان و یزد هم نمونه هایی از این اختلال ترس جمعی گزارش شده است. اغلب هم قربانیان آن همین طیف سنی جوان و نوجوان بوده اند. در کشورهای دیگر هم بسیاری از این مورد گزارش شده است. مثلا موردی در فلسطین گزارش شده بود که ۹۴۰ مورد علائم شدید مسمومیت مشکوک به رفتارهای تروریستی از طرف اشغالگران اسرائیلی اتفاق افتاده باشد ولی باز هم بررسی ها همان هیستری جمعی را نشان می داد. در حقیقت یک فکر هراس انگیز جمعی چقدر می تواند علائمش به صورت حالت های فیزیکی نمایان شود و برایش هیچ مبنای علمی درباره بیماری با عموامل فیزیکی نباشد.»
تقریبا اکثر کارشناسان با او مخالفند. آنها مستند به گزارش های رسمی چنین ادعایی را با قدرت رد می کنند ، دکتر امیر صدری در این باره به برگزیده های ایران می گوید:« ببینید در زمانی از احتمال ترس جمعی حرف می زنیم که عامل مسمومیت تایید نشده باشد. در حال حاضر مراجع رسمی تایید کردند که مسمومیت رخ داده است و احتمالات دیگر اصلا قابل بررسی نیستند. در همان ترس جمعی هم معمولا ابتدا نمونه هایی وجود دارد که به بقیه افراد تسری پیدا می کند اما الان ما با موارد مشخص از عوامل مسمومیت روبرو هستیم که دیگر ناشی از ترس نیست.» دکتر محمود تولایی استاد دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به این پرسش برگزیده های ایران می گوید:« متاسفانه روی عامل اصلی این مسمومیت هنوز یک نظر قاطع اعلام نشده است اما اینکه مسمومیت رخ داده ، تایید شده است و به این راحتی نمی توان درباره اش نظر دقیق داشت ، برای همین باید به مراجع رسمی و اطلاعات وزارت بهداشت استناد کرد.»
دکتر نادر توکلی استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران و متخصص طب اورژانس هم برخلاف کیانوش جهانپور می گوید:« در این زمینه وزیر بهداشت صحبت کردند و من دیگر نمی توانم اظهار نظری کنم.»
دکتر محمدرضا هاشمیان استاد دانشگاه شهید بهشتی و متخصص طب اورژانس می گوید:« وقتی شخص وزیر بهداشت موضوعی را صراحتا اعلام کرده ، دیگر همه چیز مشخص است. این یک مسمومیت با عامل گاز است که منتشر کننده اش مشخص نیست. مسمومیت هم می تواند خطرناک باشد و نباید از آن سرسری گذشت. البته بعد روانی اجتماعی مسئله را باید افراد دیگری با تمام دقت بررسی کنند و برایش راهکاری داشته باشند اما از نظر پزشکی ، همین مسمومیت ها را هم نباید ساده پنداشت.»
او در پاسخ به احتمال اینکه این بیماری ناشی از «ترس جمعی» باشد هم می گوید:« در طول دوران کرونا هم از این تئوری ها زیاد مطرح شد که مبنای علمی نداشتند. به طور مشخص وزارت بهداشت اعلام کرده این اتفاق حاصل یک نوع مسمومیت است ، پس باید با دقت با آن برخورد شود.»
