برگزیده – رسول سلیمی: برای فهم اهمیت جبار-۱۵۰، باید آن را در بستر دو جریان موازی قرار داد: اول، عزم راسخ دولت عبدالفتاح السیسی برای مدرنیزه کردن صنعت دفاعی مصر و کاهش وابستگی تاریخی به واردات تسلیحات از آمریکا و روسیه. این تلاش که با سرمایهگذاریهای سنگین در شرکتهای دولتی مانند «سازمان عربی برای صنعتیسازی» (AOI) و تشویق بخش خصوصی (نظیر شرکت Tornex) همراه بوده، در سالهای اخیر شتاب گرفته است. دوم، درسگیری از تحولات میدانهای نبرد در اوکراین، قرهباغ و خاورمیانه که به وضوح نشان داد پهپادهای انتحاری ارزانقیمت و انبوه، توانایی مختل کردن برتری هوایی سنتی و ایجاد تلفات سنگین اقتصادی-نظامی را دارند.
ایران با شاهد-۱۳۶ و روسیه با پهپادهای ایرانی-روساخته، این پارادایم را به دنیا اثبات کردند. مصر، با تهدیدات امنیتی در صحرای سینا و مرزهای غربی (لیبی)، به دنبال تولید یک بازدارندگی مقرون به صرفه و مؤثر بوده است. رونمایی جبار-۱۵۰، محصول همگرایی این دو جریان است.
تحلیل چندسطحی ظهور جبار-۱۵۰
۱. سطح فنی-صنعتی: بومیسازی به مثابه پلی به سوی نوآوری
مشخصات فنی اعلام شده برای جبار-۱۵۰—شامل برد ۱۰۰۰ کیلومتر، وزن برخاست ۱۵۰ کیلوگرم، موتور پیستونی و طراحی دلتا-بال—شباهت ساختاری آشکاری با شاهد-۱۳۶ ایرانی دارد. گزارشها حتی از شباهت ۸۰ درصدی سخن میگویند (NextGen Defense- دسامبر ۲۰۲۵). با این حال، تأکید مقامات مصری بر بومی بودن ۷۰ درصدی قطعات و سازگاری با استانداردهای ناتو (WANA، ۲۹ نوامبر ۲۰۲۵) حائز اهمیت است. این امر نشان میدهد مصر صرفاً یک مونتاژکار نیست، بلکه در حال ایجاد یک پایه صنعتی داخلی برای سیستمهای پرنده است. شرکت Tornex، به عنوان یک بازیگر خصوصی، نقشی کلیدی در این انتقال فناوری ایفا کرده است. تفاوتهای احتمالی—مانند استفاده از دوربین گیمبال با کیفیت بالاتر یا ادغام سامانههای هدایت ماهوارهای (GPS) مقاومتر در مقابل جنگ الکترونیک—نشاندهنده تلاش برای ایجاد ارزش افزوده و برطرف کردن نقاط ضعف مشاهده شده در مدل اصلی است. این روند، از منظر اقتصاد سیاسی بینالملل، نمونهای از «جهش صنعتی متأخر» در بخش دفاعی است که میتواند به زنجیره تأمین نظامی مصر در بلندمدت استحکام بخشد.
۲. سطح راهبردی-دکترینال: پذیرش پارادایم جنگ انبوه و نامتقارن
ظهور جبار-۱۵۰ نشان میدهد ارتش مصر به طور رسمی پارادایم جنگ انبوه با پهپادهای ارزان (Swarm Drone Warfare) را در دکترین خود پذیرفته است. این یک تغییر قابل توجه از مدل سنتی متکی به جنگندههای گرانقیمت (مانند رافال فرانسوی) و سیستمهای دفاع هوایی پیچیده (مانند S-۳۰۰ روسی) است. هزینه تولید نسبتاً پایین حدود ۵۰,۰۰۰ دلار برای هر فروند، امکان تولید انبوه و استقرار گسترده را فراهم میکند. این امر، مصر را قادر میسازد تا تهدیدات متعدد و همزمان را در جبهههای طولانی (مثلاً در سینا و مرز لیبی) مدیریت کند. توانایی ادعایی پهپاد برای عملیات SEAD/DEAD (سرکوب/نابودی دفاع هوایی دشمن) نیز حاکی از نگرش تهاجمیتر برای از کار انداختن سامانههای دفاعی پیش از حملات اصلی هوایی یا زمینی است. این تحول دکترینال، مصر را برای نوع جدیدی از درگیریهای کم شدت و با شدت متوسط در محیط پیرامونی خود آمادهتر میسازد.
۳. سطح ژئوپلیتیک منطقهای: بازتعریف نقش مصر و ایجاد مثلث رقابتی
این توسعه، پیامدهای مهمی برای نقش مصر در خاورمیانه و آفریقا دارد:
- رقابت با ایران در عرصه فناوری و نفوذ: جالبترین جنبه، الهامگیری از فناوری رقیب منطقه ای (ایران) برای تقویت خود و تضعیف انحصار آن است. اگرچه روابط دو کشور در سالهای اخیر بهبود نسبی یافته، اما مصر با بومیسازی شاهد-۱۳۶، عملاً وابستگی خود را به فناوری ایرانی کاهش داده و حتی پتانسیل رقابت با صادرات پهپادی ایران در بازارهایی مانند سودان یا لیبی را پیدا کرده است. این امر میتواند به یک رقابت فناورانه دو قطبی در جهان عرب بین ایران و مصر دامن بزند.
- رقابت با ترکیه در بازار آفریقا: ترکیه با پهپادهای بیکراکتار TB۲ به یک بازیگر مسلط در بازار پهپادهای شناسایی-ضربتی در آفریقا و قفقاز تبدیل شده است. مصر با جبار-۱۵۰ که یک پهپاد انتحاری ارزانتر و تخصصیتر است، در حال ایجاد یک جایگاه تمایزیافته در بازار است. این پهپاد میتواند مکمل یا جایگزین مقرونبهصرفهتری برای مدلهای پیچیدهتر ترکیه برای کشورهای با بودجه محدود باشد.
- تقویت نقش رهبری منطقه ای مصر: تولید یک پهپاد با برد ۱۰۰۰ کیلومتر، حوزه نفوذ عملیاتی مصر را به طور چشمگیری گسترش میدهد. این پهپاد میتواند به ابزاری برای اعمال نفوذ یا ارائه تضمین امنیتی به متحدان مصر در شرق مدیترانه، شاخ آفریقا و حتی شبهجزیره عربستان تبدیل شود. این امر، ادعای دیرینه قاهره برای رهبری جهان عرب را با قدرت سخت قابل لمسی پشتیبانی میکند.
۴. سطح بینالمللی و حکمرانی فناوری: چالش برای کنترل صادرات تسلیحات
ظهور یک تولیدکننده جدید پهپادهای پیشرفته در خاورمیانه، چالشهای موجود در رژیمهای کنترل صادرات تسلیحات (مانند رژیم کنترل فناوری موشکی-MTCR) را تشدید میکند. مصر، برخلاف ایران، عضو بسیاری از این رژیمهای بینالمللی است. با این حال، ابهام در مشخصات دقیق (مانند دقت و نوع کلاهک) و فشار برای کسب درآمد از صادرات دفاعی، ممکن است قاهره را به فروش این فناوری به کشورهای سوم با معیارهای سهلگیرانهتر سوق دهد. این امر میتواند به افزایش دیفوز فناوریهای حساس و بیثباتکننده در مناطق بحرانی مانند آفریقا یا خلیج فارس بینجامد. ایالات متحده و اتحادیه اروپا که از متحدان سنتی مصر هستند، با معمای دشواری روبرو خواهند شد: چگونه هم از متحد دفاعی خود حمایت کنند و هم از گسترش فناوریهایی که میتواند ثبات را تهدید کند، جلوگیری نمایند.
جمعبندی و چشمانداز: تولد یک بازیگر دفاعی نوین
رونمایی جبار-۱۵۰، آغازی بر یک فصل جدید در صنعت دفاعی مصر و جایگاه آن در نظم منطقهای است. این رویداد نشان میدهد که کشورهای میانی (Middle Powers) مانند مصر، دیگر تماشاگران منفعل رقابت فناورانه قدرتهای بزرگ یا منطقهای نیستند، بلکه با هوشمندی در حال تطبیق، بومیسازی و حتی رقابت در عرصه فناوریهای تحولآفرین هستند.
چشمانداز محتمل در کوتاهمدت، تثبیت خط تولید جبار، آزمایش عملیاتی آن در میدان و آغاز مذاکرات صادراتی با متحدان نزدیک مانند امارات یا عربستان سعودی خواهد بود. در میانمدت، شاهد توسعه واریانتهای پیشرفتهتر با هدایت دقیقتر، برد بیشتر، یا قابلیت کار گروهی (Swarm) خواهیم بود.
خطر اصلی، افزایش احتمال درگیریهای نیابتی با استفاده از این فناوریها در صحنههای بیثبات مانند لیبی است. اگر مصر و رقبایش (ترکیه، ایران) شروع به تأمین طرفهای متخاصم با پهپادهای مشابه کنند، میتواند به یک رقابت تسلیحاتی ویرانگر و افزایش تلفات غیرنظامی بیانجامد.
راهکار پایدار، همانگونه که در جمعبندی گزارش اشاره شد، شاید تلاش برای ایجاد چارچوبهای گفتگو و اعتمادسازی منطقهای حول کنترل و استفاده مسئولانه از پهپادها تحت نظارت نهادهایی مانند اتحادیه عرب یا سازمان همکاری اسلامی باشد. با این حال، در جهانی که منطقهگرایی رقابتی غالب است، چنین تلاشهایی با دشواری مواجه خواهد بود.
در مجموع، پهپاد جبار-۱۵۰ فقط یک سلاح جدید نیست. این پهپاد، نماد اراده مصر برای تعریف استقلال امنیتی خود، بازنویسی نقشش در معادلات منطقهای، و رقابت در انقلاب نظامی در حال وقوع است که جنگافزارهای ارزان و انبوه در آن محور هستند. موفقیت یا شکست این پروژه، نه تنها بر امنیت مصر، بلکه بر تراز قدرت در یکی از بیثباتترین مناطق جهان تأثیر خواهد گذاشت.
۲۱۳/۴۲
