چرا پیکر رسول الله (ص) تنها ماند و سقیفه شلوغ شد؟/ پیچیدگی‌های خاص سیاسی اواخرحیات پیامبر

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، در حالی‌که پیکر پیامبر اعظم (ص) در خانه‌ای ساده و ساکت بر زمین بود و تنها معدودی از نزدیکان مشغول غسل و کفن ایشان بودند، گروهی از صحابه در سقیفه بنی‌ساعده گرد آمده بودند تا درباره خلافت و جانشینی تصمیم بگیرند؛ تصمیمی که مسیر تاریخ اسلام را تغییر داد.

خبرگزاری برگزیده های ایران در گفتگو با حجت‌الاسلام علی امیری، کارشناس مسائل دینی، با نگاهی مستند و تحلیلی به پرسش‌های کلیدی درباره چرایی غیبت گسترده مردم در وداع با پیامبر (ص) و اولویت یافتن مسئله خلافت در آن لحظات حساس می‌پردازد؛ مسائلی که ریشه در تحرکات سیاسی، رقابت‌های قبیله‌ای و نادیده گرفتن فرمان غدیر داشت و پیامدهای آن تا قرن‌ها بعد، جامعه اسلامی را تحت تأثیر قرار داد.

مردم کجا بودند؟

با توجه به روایات تاریخی که نشان می‌دهد در لحظات پایانی عمر رسول خدا (ص) تنها جمع کمی از نزدیکانشان در کنار ایشان حضور داشتند، سؤال این است که در آن زمان مردم مدینه چه موقعیتی داشتند و کجا بودند؟ و علت غیبت گسترده آ‌نها در این لحظات حساس چه بوده است؟

یکی از نکات کلیدی در بررسی شرایط روزهای پایانی عمر حضرت رسول اکرم (ص) این است که عمده مردان مدینه، به خصوص مهاجرین، در آن زمان همراه سپاه اسامه بودند. این سپاه که پیامبر (ص) از ابتدای ماه صفر سال ۱۱ هجری تشکیل داده بودند، در حدود ۴۵ کیلومتری شمال مدینه مستقر شده بود تا در برابر تهدیدهای احتمالی رومیان آماده باشند. فرماندهی این سپاه بر عهده اسامه بن زید، جوانی ۱۸ ساله که صحابه برجسته‌ای بود.

پیامبر (ص) به صراحت دستور داده بودند که همه مردان مدینه به جز امام علی (ع) باید به این سپاه بپیوندند. دلیل استثنا شدن امام علی (ع) به ملاحظاتی از جمله ضرورت حفظ امنیت و مراقبت ویژه ایشان مربوط بود. بنابراین در لحظات پایانی عمر پیامبر، بخش اعظم مردان شجاع و مؤثر جامعه اسلامی در خارج از شهر به سر می‌بردند.

این امر باعث شد که تنها گروه کمی از یاران و نزدیکان پیامبر (ص) در مدینه حضور داشته باشند. این جمعیت محدود عمدتاً در محل معروف به «سقیفه بنی‌ساعده» گرد آمدند؛ جایی که بعدها به عنوان محل تصمیم‌گیری‌های مهم تاریخی و تعیین جانشینی پیامبر شناخته شد.

سقیفه بنای ساده‌ای بود که به عنوان مکان گردهمایی قبیله بنی‌ساعده در مدینه شناخته می‌شد و در آن زمان به عنوان مرکزی برای گفتگو و تصمیم‌گیری بین برخی از صحابه باقی‌مانده در شهر مورد استفاده قرار گرفت.

حضور این گروه محدود در سقیفه و غیبت اکثریت مردان مدینه باعث شد لحظات پایانی پیامبر اکرم (ص) با چنین خلوتی همراه باشد، که این موضوع درک و تحلیل آن دوران حساس را پیچیده‌تر کرده و اهمیت آن را در تاریخ اسلام دوچندان می‌کند.

با توجه به اینکه رحلت پیامبر اکرم (ص) خود رویدادی بسیار مهم و تعیین‌کننده بود و مسئله جانشینی ایشان پیش‌تر در غدیر خم مشخص شده بود، چرا در آن لحظات حساس، اولویت به تصمیم‌گیری فوری درباره خلافت در سقیفه داده شد؟ چگونه می‌توان این اقدام را در برابر اهمیت بزرگ رحلت پیامبر و فرمان صریح ایشان در غدیر تبیین کرد؟

اول باید تأکید کنیم که رحلت پیامبر اکرم (ص) بی‌شک بزرگ‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین رویداد برای امت اسلامی بود. این واقعه‌ای بود که نه تنها پایانی بر دوران نبوت و وحی بود، بلکه جامعه اسلامی را در شرایطی قرار داد که باید مسیر آینده خود را بدون حضور مباشر هدایت الهی ادامه می‌داد. همچنین، مسئله جانشینی پیامبر در غدیر خم به عنوان یک اعلام رسمی و مهم توسط خود پیامبر مطرح شده بود که به عقیده شیعیان، تعیین امام علی (ع) به عنوان ولی و جانشین ایشان بود.

اما چرا در چنین شرایطی، گروهی از صحابه در سقیفه بنی‌ساعده دور هم جمع شدند و تلاش کردند تصمیم‌گیری فوری درباره خلافت را آغاز کنند؟ پاسخ در این نکته نهفته است که عدم حضور مردم در غسل و دفن پیامبر (ص) نشان‌دهنده عمق اختلافات و رقابت‌های سیاسی بود که حتی مناسک دینی را تحت تأثیر قرار داد. این موضوع، پیش‌بینی کننده بحران‌های بعدی در جامعه اسلامی بود و به نوعی تقسیم‌بندی سیاسی مذهبی را عمق بخشید.

در واقع می‌توان گفت اقدام در سقیفه نتیجه تعامل پیچیده‌ای از نگرانی‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی بود که در سایه فقدان رهبر، اختلافات فکری و رقابت‌های قبیله‌ای به وجود آمده بود. این تصمیم هرچند در ظاهر ممکن است نادیده گرفتن اهمیت رحلت پیامبر و فرمان ایشان در غدیر به نظر برسد، اما در واقع بازتاب دغدغه‌های فوری جامعه برای حفظ وحدت و ثبات در شرایط بسیار دشوار آن زمان بود.

امام علی (ع)؛ مسئول تغسیل رسول خدا(ص)

در آن شرایط مهم، چه کسانی در خانه پیامبر (ص) هنگام وفات ایشان حضور داشتند و مسئولیت غسل و کفن را بر عهده داشتند؟

جالب است بدانید که در آن لحظات حساس، تنها پنج مرد در خانه پیامبر (ص) بودند که مسئولیت غسل و کفن ایشان را بر عهده گرفتند. این افراد عبارت بودند از: امام علی (ع)، عباس عموی پیامبر (ص)، دو پسر عباس به نام‌های فضل و قثم، و غلام آزاد شده پیامبر (ص).

این گروه کوچک به دقت و با حضور قلب به انجام امور غسل، کفن و تدفین پرداختند در حالی که بخش زیادی از مردم و مهاجرین به جای حضور در مراسم تدفین، در سقیفه مشغول تعیین سرنوشت سیاسی بودند.

دلایل تأخیر در تدفین پیامبر اکرم (ص)

بعد از آن چه شد؟ چرا دفن پیامبر (ص) دو روز به تأخیر افتاد و چگونه مراسم تدفین برگزار شد؟

امام علی (ع) و همراهانشان تصمیم گرفتند پس از غسل و کفن، فرصت کافی فراهم کنند تا علاقه‌مندان و شیفتگان پیامبر (ص) بتوانند به ایشان ادای احترام و نماز کنند. به همین دلیل دو روز طول کشید تا پیکر مطهر به خاک سپرده شود. این اقدام هم جنبه انسانی و هم جنبه سیاسی داشت. زیرا مراسم باشکوهی نبود و فقط کسانی که از واقعیت واقف بودند، به مرور و به صورت محدود بر پیکر مطهر حضرت نماز خواندند.

از سوی دیگر، کسانی که در سقیفه قدرت را به دست گرفته بودند، در ابتدا کمتر به این موضوع توجه نشان دادند و امام علی (ع) به تدریج افرادی را آموزش داد که بتوانند بر پیکر پیامبر (ص) نماز بخوانند. در نهایت، دفن پیامبر (ص) در شبانه‌روز دوم انجام شد و برخلاف عرف معمول، تشییع جنازه رسمی و پرشکوهی برگزار نشد.

آیا در این مورد مستندات تاریخی وجود دارد که دلیل به تأخیر افتادن را شرح داده باشد؟

بله. ابن ابی الحدید، شارح نهج البلاغه، نقل می‌کند که امام علی (ع) به دلیل حضور اندک یاران و شرایط خاص، غسل پیامبر (ص) را شخصاً انجام دادند.

دقت کنید که تأخیر غسل و کفن به خاطر غیاب اکثریت مردان و شرایط سیاسی حساس بود. امام علی (ع) و گروه معدود همراه ایشان می‌دانستند که مردم باید فرصت پیدا کنند تا حضور یابند و این امر جنبه نمادین و مشروعیت‌بخشی داشت. در واقع، امام علی (ع) در آن زمان نه تنها رهبر دینی بود، بلکه نقش نگهدارنده و محافظ سنت و عدالت را بر عهده داشت.

زوایای یک مسئله اساسی

اهمیت مسئله جانشینی پیامبر (ص) از نظر شما چیست و چرا این موضوع در تاریخ اسلام اینقدر پیچیده شد؟

مسئله جانشینی پیامبر (ص) یکی از بنیادین‌ترین مسائل تاریخ اسلام است و پیچیدگی آن هم ناشی از مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. از دیدگاه دینی، برای همه انبیا وصی و جانشینی تعیین شده بود؛ از حضرت آدم (ع) تا حضرت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و پیامبر اسلام (ص). قرآن و روایات متعدد تصریح می‌کنند که امام علی (ع) به عنوان وصی پیامبر (ص) منصوب شده است.

پیامبر (ص) از همان آغاز بعثت، حتی در نوجوانی امام علی (ع) را به عنوان جانشین و وزیر خود معرفی کردند. ولی به دلایل متعدد از جمله مخالفت قبایل، شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم، این اعلام به صورت علنی و گسترده مطرح نشد و تنها در واقعه غدیر خم این مسئله به صورت عمومی اعلام شد.

با وجود این، پس از رحلت پیامبر (ص) مخالفت‌ها و رقابت‌ها باعث شد تا مردم در مسیر ولایت امام علی (ع) پراکنده شوند و این امر سبب به وجود آمدن اختلافات شدید سیاسی و مذهبی شد.

چرا علیرغم تأکیدات پیامبر (ص) بر وصایت امام علی (ع)، مردم آن زمان به سرعت دچار پراکندگی و اختلاف شدند؟

این پراکندگی دلایل متعددی داشت. اول اینکه برخی قبایل که پیش‌تر علیه اسلام شمشیر کشیده بودند و پس از فتح مکه مجبور به پذیرش اسلام شده بودند، حاضر نبودند زیر سایه ولایت امام علی (ع) قرار بگیرند، چون در جنگ‌ها و نزاع‌ها از دست داده بودند و اکنون دوست نداشتند کسانی که باعث شکستشان شده‌اند، حکومت کنند.

دوم اینکه وجود منافقینی که به صورت پنهان در مدینه بودند و با مخالفین سرسخت امام علی (ع) همراهی می‌کردند. این افراد که در نهایت ۳۴ نفر شدند، با استفاده از این شرایط به دنبال تسلط سیاسی بر جامعه اسلام بودند و مانع تحقق حق امام علی (ع) شدند.

نقش حضرت زهرا (س) و امام علی (ع)

نقش حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) در مقابله با این تحرکات چگونه بود؟

حضرت زهرا (س) با شجاعت و مقاومت مثال‌زدنی خود نقش بسیار مهمی در حمایت از ولایت امام علی (ع) داشتند. هنگامی که گروه مخالف پس از سقیفه به خانه حضرت علی (ع) حمله کردند و قصد داشتند ایشان را به قتل برسانند، حضرت زهرا (س) با ایستادگی و جانفشانی مانع تحقق این توطئه شدند. این حمایت باعث شد که جان امام علی (ع) و اصل ولایت محفوظ بماند، هرچند با سختی‌های فراوان.

امام علی (ع) نیز با تدبیر و صبر توانست شرایط سخت سیاسی را مدیریت کند و راه امامت را حفظ کند. ایشان تلاش کردند اختلافات را کاهش دهند و مسیر اسلام را به سوی وحدت و عدالت هدایت کنند، ولی به دلیل فشارهای سیاسی، نتوانستند به طور کامل حق خود را اعمال کنند.

به عنوان جمع‌بندی، نظر شما درباره این دوره حساس تاریخ اسلام و پیامدهای آن چیست؟

این دوره از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین دوره‌های تاریخ اسلام است. پیامبر (ص) تلاش کردند تا جانشینی را به روشنی مشخص کنند و مسیر ولایت را به امام علی (ع) بسپارند، ولی مخالفت‌ها و توطئه‌های گسترده باعث شد این امر به سختی و با تأخیر اجرایی شود. حضور سپاه اسامه و دستور پیامبر (ص) مبنی بر حضور همه مردان جز امام علی در آن سپاه نشان می‌دهد که پیامبر (ص) قصد داشتند امور نظامی و سیاسی به دست امام علی (ع) سپرده شود، ولی عدم همراهی مردم و دخالت گروه‌های سیاسی باعث شد که مسیر خلافت به شکل دیگری پیش رود.

با این وجود، قرآن وعده داده است که خداوند حق را پیروز خواهد کرد و تاریخ نشان داده که ولایت و امامت اهل بیت با صبر و استقامت حفظ شده است. این دوره سرآغاز اختلافات عمیق سیاسی و مذهبی است که تأثیر آن تا امروز باقی مانده و شناخت دقیق آن برای فهم اسلام واقعی و وحدت امت اسلامی ضروری است.

/