کاروان اسیران کربلا در اربعین امام حسین (ع) کجا بود؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، از نظر تاریخی بعد از واقعه عاشورا اخبار چندانی از ماجرای سفر کاروان اسرا در دسترس نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب «نفس المهموم» به این موضوع اشاره کرده که کاروان اسرای روز اول صفر به شام رسیده‌اند، اما اینکه دقیقاً چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسیری خود را به شام رسانده‌اند مشخص نیست.

برای پی بردن به مسیر حرکت کاروان اسرای به معتبر‌ترین و کامل‌ترین منبع موجود یعنی دانشنامه امام‌ حسین (ع) که حاوی چهار هزار و ۱۹۱ حدیث و گزارش تاریخی درباره سیدالشهداست رجوع کرده‌ایم. ‌این دانشنامه به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث و تحت نظر آیت‌الله ری شهری تهیه شده و حاصل ده سال کار پژوهشی است. همراه با این کتاب پنج نقشه ابتکاری نیز منتشر شده که یکی از آنها به خط سیر کاروان حسینی از مدینه به مدینه اختصاص دارد.

کدام مسیر؟

مسیر اول: راه بادیه

شهرت: راه بادیه ‌الشام

طول: حدود ۸۰۰ کیلومتر

ویژگی: کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن از کوفه به شام (قوی‌ترین احتمال)

مسیر دوم: فرات

شهرت: طریق ‌الفرات

طول: ۱۲۰۰ کیلومتر

ویژگی: دسترسی داشتن به آب (احتمال متوسط)

مسیر سوم: دجله

شهرت: راه سلطانی

طول: ۱۶۰۰ کیلومتر

ویژگی: طولانی‌ترین مسیر، عبور از چندین شهر پر‌جمعیت (احتمال ضعیف)

آیا کاروان اربعین به کربلا رسید؟

درباره اربعین بین علما اختلاف است. عده‌ای با وجود مسیر طولانی، امکان حضور کاروان اسراء در کربلا در روز اربعین را منتفی می‌دانند. عده‌ای هم این امکان را میسر دانسته و معتقدند اگر کاروان اسراء روز اول صفر در شام بوده باشد، می‌توانسته از مسیر بادیه خود را در اربعین به کربلا برساند.

راه نخست: راه بادیه

کوفه در عرض جغرافیایى حدود ۳۲ درجه و دمشق در عرض جغرافیایى حدود ۳۳ واقع است. این بدان معناست که مسیر طبیعى میان این دو شهر تقریباً روى یک مدار قرار دارد و نیازى به بالا رفتن و پایین آمدن روى زمین جزء در حد کسرى از یک درجه نیست. روى این مدار راهى واقع بوده که به راه بادیه مشهور بوده است.

این مسیر کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر است و حدود ۹۲۳ کیلومتر مسافت داشته. مشکل اصلى این راه کوتاه، گذشتن آن از صحراى بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن به «بادیه الشام» مشهور بود.

این مسیر براى افرادى قابل استفاده بوده که امکانات کافى – به ویژه آب- براى پیمودن مسافت‌هاى طولانى را داشته‌اند. هرچند گاهى شتاب مسافر، او را وادار به پیمودن این مسیر مى‌کرده است.

دلیل تاریخی: نخستین و معتبر‌ترین

راه کناره فرات و راه سلطانى، هر دو داراى شهرهاى بسیارى بودند و اگر این راه‌ها مسیر حرکت اسرای کربلا بود، باید نقل‌هایى از مواجهه مردم این شهر‌ها با کاروانیان یا مشاهده شدن آنها در آن شهر‌ها در منابع معتبر مى‌آمد. چنان که در کربلا، کوفه و شام چنین گزارش‌هایى وجود دارد اما در این خصوص هیچ نقلى نیامده است. بنا‌براین به نظر مى‌‌رسد مسیر حرکت اسرای کربلا از جایى بوده که کمترین حضور مردمى را داشته که‌‌ همان مسیر بادیه است.

اعتراضاتى که از لحظه شهادت امام حسین (ع) علیه حکومت اموى حتى به وسیله برخى طرفداران حکومت و خانواده جنایتکاران انجام شد و بازتابى که واقعه عاشورا در کوفه به وجود آورد، قاعدتاً حکومت را از اینکه اسراء و سر مطهر امام را از مسیر شهر‌ها و آبادى‌هاى پرجمعیت عبور دهند باز مى‌داشت. به همین دلیل احتمالاً انتخاب آنها راه بادیه بود.

راه دوم: راه کناره فرات

فرات یکى از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه مى‌گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق به خلیج فارس مى‌پیوندد. کوفیان براى مسافرت به شمال عراق و شام از کناره این رود حرکت مى‌کردند تا هم به آب دسترسی داشته باشند و هم از امکانات شهرهاى ساخته شده در کناره فرات استفاده کنند.

لشکرهاى انبوه و کاروان‌هاى بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند، ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند. این مسیر ابتدا از کوفه به مقدار زیادى به سوى شمال غرب مى‌رود و سپس از آنجا به سوى جنوب بر‌مى‌گردد و با گذر از بسیارى از شهرهاى شام به دمشق مى‌رسد. این راه انشعابات متعدد داشته و با طول تقریبی ۱۱۹۰ تا ۱۳۳۳ کیلومتر جایگزین مناسبى براى راه کوتاه اما سخت بادیه بود.

دلیل تاریخی

در کتاب معجم البلدان که یک کتاب کهن جغرافیایى است، در معرفى بخشى از شهر حلب در شام آمده: «در غرب شهر و در دامنه کوه جوشن، قبر محسن بن حسین (ع) است که گمان دارند وقتى اسرای کربلا را از عراق به دمشق مى‌بردند، او از مادرش سقط شده یا کودکى بوده و همراه آنان که در حلب درگذشته و‌‌ همانجا دفن شده است.»

این گزارش در صورت درستى عبور کاروان از راه بادیه را نفى مى‌کند و می‌تواند دلیلی بر اثبات راه فرات باشد که از حلب عبور می‌کند.

نقد دلیل

بیشتر مقتل‌شناسان معتقدند اساساً امام حسین (ع) فرزندی به نام محسن و همسر بارداری در کربلا نداشته و به همین دلیل احتمال این مسیر ضعیف است.

راه سوم: راه کناره دجله

دجله رود دیگر بزرگ در عراق است و آن هم مانند فرات از ترکیه سرچشمه مى‌گیرد، اما از شام نمى‌گذرد و در گذشته براى رفتن به شمال شرق عراق از مسیر کناره آن استفاده مى‌کردند.

این راه مسیر اصلى میان کوفه و دمشق نبوده و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهى از آن، کم‌کم به سمت غرب پیچید و پس از طى مسیر نه‌چندان کوتاهى به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق وارد دمشق شد.

این مسیر را مى‌توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولى آن را راه بادیه تشکیل مى‌دهد. از این رو از همه راه‌هاى دیگر طولانى‌تر است و طول آن حدود ۱۵۴۵ کیلومتر است. این راه را «راه سلطانى» هم نامیده‌اند.

دلیل تاریخی

برخى معتقدند مسیر انتقال کاروان اسرای کربلا و سر مبارک حضرت سیدالشهدا (ع) به شام، یک مسیر بوده و با توجه به روایت معتبر ابن شهرآشوب که ماجرای ورود سر مبارک امام حسین (ع) به دیر یک راهب نصرانی را تأیید می‌کند، می‌گویند مسیر دجله یا‌‌ همان راه سلطانی سندیت دارد. چون دیر راهب در منزل قنسرین قرار داشت.

نقد دلیل

پیش فرض این استدلال، یعنى یکى بودن مسیر حرکت کاروان اسرای کربلا و سر مبارک امام حسین (ع) است که البته چندان مورد تأیید نیست.

این احتمال وجود دارد که سر مطهر را در شهر‌ها چرخانده باشند، اما اسرای کربلا را از راهى کوتاه‌تر برده باشند. حتى در برخى اخبار آمده که سر مطهر امام را پس از ورود اسرای کربلا به شام، در شهرهاى شام هم گرداندند.

مسیر حرکت کاروان از شام به مدینه

بر ‌اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین (ع) فاصله میان دمشق تا مدینه تقریباً ۱۲۲۹ کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه شامل ۳۲ منزل بوده است.

کاروان اسرای کربلا در بازگشت از شام قطعاً این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانى‌ترى را سپرى کرده‌اند.

حرکت پر رنج خانواده امام و همراهانش از مدینه آغاز شد و به مدینه هم ختم شد. حداقل مسیرى که این بزرگواران طى کرده‌اند با فرض رفتن از کوفه به دمشق، از کوتاه‌ترین مسیر یعنى راه بادیه و عدم احتساب رفتن مجدد به کربلا حدود ۴۱۰۰ کیلومتر است.

/