کشفی تازه درباره شاه شاعران عصر صفوی
کشفی تازه درباره شاه شاعران عصر صفوی
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، “به سوی طرز صائبانه”، نوشته سیده فاطمه حسینی کتاب جدیدی از انتشارات علمی است که در آن نویسنده تلاش دارد تحولات سبکی در شعر صائب تبریزی را با بررسی اشعار در دو برهه از زندگی او مورد بررسی قرار دهد.
این کتاب که با مقدمه محمود فتوحی منتشر شده، اشعار شاعری را بررسی کرده که سرآمد شاعران عصر صفوی و از تاثیرگذاران بر شاعران سدههای پس از خود بوده است؛ شاعری که به “شاه شاعران سبک هندی” شهره شد و در مضمونپردازی در صدر سخنوران جای گرفت.
حسینی درباره چرایی و چگونگی نگارش این اثر گفت: کتاب حاضر، درباره تحول سبک صائب تبریزی است. اولینبار در خلال پژوهشی بر روی دستنویسهای دیوان صائب بودم که متوجه شدم سبک اشعار موجود در یکی از نسخهها(۱۰۵۹)، متمایز از سبک اشعار موجود در دستنویسهای متأخر اوست. تصمیم گرفتم این مسئله را جدیتر پیگیری کنم که جستوجو و پژوهش چند ساله منجر به تولد این کتاب شد.
او ادامه داد: براساس اسناد موجود میدانیم که صائب در سال ۱۰۳۴ به هند سفر کرده و در این سفر با حمایت ظفرخان احسن که حاکم کابل بود، برای نخستینبار دیوان اشعارش را تدوین کرد. براساس قرائنی که در دستنویس ۱۰۵۹ وجود دارد، اشعار این نسخه از تبار دیوان هند است و مربوط به دوران جوانی صائب؛ بنابراین برای بررسی چگونگی تحول سبک صائب علاوه بر این دستنویس، از نسخه ۱۰۸۳ نیز استفاده کردم که چهار سال پیش از درگذشت او کتابت شده است؛ نسخهای که امضای خود شاعر را برای صحت این دستنویس دارد.
نویسنده کتاب “به سوی طرز صائبانه” درباره شیوه کار خود برای بررسی اشعار صائب بیشتر توضیح داد و اضافه کرد: برای نشان دادن تحول سبک شعر صائب، از سبکشناسی تکوینی و شناختی بهره برده و با استفاده از دو روش “تحلیل بلاغی” و “تحلیل محتوا” به بررسی اشعار او پرداختم. در روش بلاغی با رویکرد صورتگرایانه و شناختی، بسامد و نوع تمهیدات بلاغی سبکساز در شعر صائب و تصاویر شاعرانه او را بررسی کردم. سپس در تحلیل محتوایی با رویکرد استقرایی، مضامین برجسته شعر صائب را از اشعار دو دستنویس استخراج کردم.
به گفته نویسنده؛ بسامد تمهیدات بلاغی، تغییر نوع نگرش شاعر و حضور و برجستگی یک مضمون در یک دستنویس و غیاب آن در دستنویس دیگر از جمله موضوعاتی بود که در این تحقیق مد نظر نویسنده قرار گرفت. از آنجا که پژوهش حاضر کمی و کیفی است، حسینی تصمیم گرفت، تعداد اشعار سه هزار بیت از نسخه دستنویس اول و به همین اندازه از نسخه دستنویس دوم را براساس نرمافزار تحلیل داده بررسی و سبکسنجی کند. نتیجه کار، تألیف کتاب “به سوی طرز صائبانه” در چهار فصل به همراه پیشگفتار و فرجام شد.
یکی از بخشهای خواندنی کتاب، مروری بر یکصد سال صائبشناسی در ایران از سال ۱۳۰۰ تا امروز است که حسینی در آن از دیدگاههای گوناگون و خوانشهای مختلف شعر صائب صحبت کرده است. در ادامه، نویسنده به بررسی دو اصطلاح “طرز تازه” و “طرز نازکخیال” پرداخته و تاکید دارد که این دو اصطلاح در سخن صائب، بر دو طرز متفاوت دلالت دارد.
حسینی بر این باور است که شعر صائب پس از بازگشت شاعر از هند، به سمت نازک خیالی حرکت کرده و خلاقیتهای فردی در این برهه از شعر او نمود دارد.
نویسنده در فصلی تحت عنوان “از شعر عاشقانه به سوی حکمت شاعرانه” به تحول محتوایی شعر صائب پرداخته است: در این فصل تحول اندیشگانی او از جوانی تا میانسالی را بررسی کردم و با تحلیل محتوایی اشعارش نشان دادم که تحولات فکری او به چه صورت نمود پیدا کرده است.
به گفته مؤلف؛ پس از یک سده وقوعگویی، طرز تازهای در زبان فارسی شکل میگیرد که شاخصه اصلی آن بیان استعاری است که سرآمدان آن شاعرانی چون عرفی شیرازی و طالب آملی بودند. صائب در دوران جوانی و روزگار اقامتش در هند متأثر از این شاعران است اما پس از بازگشت از هند، از طرز تازه به سوی بیان تمثیلی، تشبیهی و نازک خیالی حرکت میکند و زمینهساز طرز نازکخیال در سده یازدهم میشود. این کتاب نشان می دهد که صائب همسو با این تغییرات، از میانسالی نگاهش به هستی و انسان متحول و اندیشههای وجودگرایانه و باریکاندیشانه در آثارش نمایان میشود.
به گفته این پژوهشگر؛ در کتاب حاضر، کوشیدم گوشهای از تحولات ادبی بلاغی و فکری ایران را براساس شعر مشهورترین شعر عصر صفوی نشان دهم و به جایگاه صائب در این زمینه اشاره کنم.
/
