برگزیده اصفهان – عاطفه علیان: در دل کوههای سر به فلک کشیده زاگرس، گیاهی ارزشمند با نام کلوس یا کرفس کوهی رشد میکند که هم از نظر دارویی و هم اقتصادی اهمیت زیادی دارد اما در سالهای اخیر، برداشت بیرویه و چرای دام باعث کاهش چشمگیر این گیاه شده است. برخی پروژههای احیای کلوس از پشتکوه فریدونشهر گرفته تا کهگیلویه و بویراحمد اجرا شدهاند، اما این تلاشها تا چه اندازه موفق بودهاند؟ آیا مردم محلی توانستهاند از این سرمایهی طبیعی محافظت کنند؟
برای درک بهتر ماجرا، به روستای کلوسه در پشتکوه فریدونشهر سفر کردیم. مردی کهنسال، چوبدستیاش را در زمین فرو میکند و با نگاهی کهنتر از تاریخ کوهستان، میگوید: ای کلوس، نونه! برهمون و نونه. قدیمتر، هر سال بهار که میشد، راه میافتادیم میرفتیم سر چشمه، کلوس میکندیم، میآوردیم خونه. آبوغوره که باهاش میزدیم، یه طعم داشت که هیچ نون و گوشتی نداشت. حالا چی؟ حالا هر کی از راه رسید، بیل و داس ورداشت، ریشههاشو درآورد. گفتم، آهو و گوسفند که بزنه به کلوس، بازم سال بعد درمیاد، اما آدم که ریشهشو درآره، دیگه خبری نیس.
او مکثی میکند و با لحن گلایهآمیز ادامه میدهد: حالا چند ساله، خداروشکر، یه حالی به کلوس دادن. اومدن گفتن دیگه نکنیدش از ریشه، چاقو بزنید، سرشاخه رو بردارید. ما هم قبول کردیم، نگهش داشتیم. ولی خب، هر سال یه عده پیدا میشن که گوششون بدهکار نیس.
پشتکوه؛ مدلی موفق برای بهرهبرداری پایدار؟
منطقه پشتکوه و بهویژه روستای کلوسه یکی از مهمترین رویشگاههای کلوس در ایران است. در گذشته، برداشت غیراصولی این گیاه را به مرز نابودی کشانده بود، اما با همکاری فرمانداری، منابع طبیعی و مسئول طرح JEF سازمان ملل، الگوی جدیدی برای بهرهبرداری طراحی شد.
در این طرح، مردم محلی متعهد شدند که بدون ریشهکنی برداشت کنند و از کلوس محافظت کنند. در ازای آن، حق بهرهبرداری از این گیاه به خودشان واگذار شد و هر سال مبلغی را به منابع طبیعی پرداخت میکنند. امسال این مبلغ به یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان رسیده است.
یکی از جوانان منطقه در اینباره میگوید: «والا قدیما که هر کی میخواست، کلوس میکند، اما حالا قانون گذاشتن. ما خودمون شدیم نگهبان این کوه. یعنی کسی بیاد بیاجازه بکنه، خودمون جلوشو میگیریم. ولی یه چیزی بگم؟ این کار خرج داره. اگه قرار باشه ما اینجا نگهبانی بدیم، باید یه کمکی هم به ما بکنن دیگه!»
تناقض در آمار؛ اگر کلوس زیاد کاشته شده، پس چرا در بازار نیست؟
در سالهای اخیر، گزارشهایی منتشر شده که نشان میدهد کلوس در ۲۰۰ هکتار در پشتکوه، ۵۳ هکتار در کهگیلویه و بویراحمد و ۴۰ هکتار در دیشموک کاشته شده است. اما مسئله اینجاست که هنوز عرضه این محصول در بازار بسیار محدود است.
یکی از کارشناسان منابع طبیعی دراینباره به برگزیده میگوید: دو حالت دارد؛ یا این زمینها واقعاً زیر کشت نرفتهاند و فقط در گزارشهای اداری ثبت شدهاند، یا اینکه مثل خیلی از مزارع دیگر، به خاطر نبود نظارت و چرای دام، از بین رفتهاند. ما قبلاً تجربهی این را داشتیم که مزارع موسیر، زعفران و رشک هم با چنین سرنوشتی مواجه شدند. بدون حفاظت، حتی اگر ۱۰۰۰ هکتار هم کلوس بکارید، در عمل چیزی باقی نمیماند.
چرا کشاورزان رغبتی به کشت کلوس ندارند؟
باوجود ارزش بالای این گیاه، بسیاری از کشاورزان هنوز به کشت کلوس علاقهای نشان نمیدهند. دلیل این موضوع چیست؟
یکی از کشاورزان منطقه فریدونشهر برای برگزیده توضیح میدهد: والا کلوس که چیز بدی نیس، هم پول داره، هم خوب میشه ازش استفاده کرد. ولی ببین، اگه امسال بکارم و سال دیگه یه عده بیان، یا بچرونن یا بکنن، خب چرا باید زحمت بکشم؟ امنیت مزارع نیس، حمایتی هم نیس. شما میگی شرکتها بذر میدن، خب بذر که کافی نیس! باید بیان تضمین بدن، بیان بگن که این مزارع دست خود کشاورزه، کسی نیاد خرابش کنه.
مدیرعامل یکی از شرکتهای تولید بذر نیز در این باره به برگزیده میگوید: ما بذر تولید میکنیم اما این تنها بخش کوچکی از ماجراست. وقتی کشاورز ببیند که هیچ حمایتی وجود ندارد، چرا باید روی این محصول سرمایهگذاری کند؟، باید قوانین سختگیرانه برای محافظت از مزارع کلوس وضع شود، در غیر این صورت این پروژهها همه در حد کاغذ باقی میمانند.
کلوس؛ در مسیر نجات یا نابودی؟
در حالی که برخی پروژههای محلی مانند پشتکوه فریدونشهر تا حدی موفق بودهاند، اما بدون نظارت جدی، هیچ تضمینی برای آینده کلوس وجود ندارد. آیا این گیاه گرانبها به سرنوشت بسیاری از گونههای دیگر که در سایهی بیتوجهی نابود شدند، دچار خواهد شد؟
یکی از روستاییان که سالها در دل این کوهستان زندگی کرده، آخرین جملهاش را با حسرت میگوید: «قدیمتر، این کوه پر بود از کلوس، هر جا میرفتی، یه بته سبز بود. اما حالا، هر سال کمتر و کمتر میشه. ما دلمون میسوزه، ولی اگه یه فکری نکنن، دیگه کلوس فقط میشه یه خاطره.»
