به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران، ۱۷ شهریورماه را باید یکی از مهم‌ترین روزها در تاریخ انقلاب اسلامی بدانیم. روزی که به گفته بسیاری از مورخان انقلاب، زمینه‌ساز شکل‌گیری قیام مردم علیه رژیم پهلوی و سقوط نظام شاهنشاهی در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ شد.
بسیاری از منابع تاریخی واقعه ۱۷ شهریورماه را «جمعهٔ سیاه» نامگذاری کرده‌اند. دلیل این نامگذاری به عمق فاجعه‌ای برمی‌گردد که ایادی رژیم شاه رقم زدند و به شیوه‌ای ظالمانه مردم را به گلوله بستند. به باور بسیاری از کارشناسان و تاریخ پژوهان، قیام خونین ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ و قتل‌عام مردم تهران مقدمه‌ای بر آغاز مرحله نهایی قیام ملت ایران و سقوط رژیم ستمشاهی بود. کشتار بی‌رحمانه مردم در آن روز تجلی واقعی رژیمی بود که سعی می‌کرد با فریب‌کاری از خود چهره‌ای صلح‌دوست، آزادی‌خواه و مخالف با فاسد نشان دهد.
ماجرای قیام ۱۷ شهریور از کجا آغاز شد؟
پیش زمینه‌‌های خیزش ۱۷ شهریور چند روز پیش از آن تاریخ یعنی از عید فطر آن سال مهیا شده بود و روز ۱۶ شهریور قول و قرارهای مردم برای راه‌اندازی تظاهرات در میدان ژاله تنظیم شد. تظاهرات روز عید فطر، در ۱۳ شهریور سال ۵۷، زمینه را برای تظاهرات ۱۶ شهریور فراهم آورد. در روز ۱۶ شهریور ۵۷، در پی دعوت جامعه روحانیت مبارز، حدود دو میلیون نفر از مردم تهران به عنوان اعتراض به رژیم شاه، در میدان آزادی (شهیاد سابق) تجمع کردند.
رژیم شاه بعد از راهپیمایی بزرگ ۱۶ شهریور به این نتیجه رسید که باید بر شدت سرکوب افزود تا بتوان بحران را مهار کرد. به روایت فریدون هویدا، پس از راهپیمایی روز ۱۶ شهریور، فرماندهان نظامی به شاه فشار آوردند که هر چه زودتر در تهران حکومت نظامی اعلام کند و خواسته خود را نیز چنین توصیه کردند: «در راهپیمایی امروز سیل جمعیت به راحتی می‌توانست عمارت مجلس و تأسیسات رادیو تلویزیون را به تصرف خود درآورد»؛ شاه بعد از چند ساعت تردید و دودلی با سفرای انگلیس و آمریکا به تبادل نظر پرداخت و تصمیم گرفت که تسلیم نظر فرماندهان ارتش شود.
به دنبال تظاهرات مفصل و همه جانبه ۱۶ شهریور در تهران و شهرستان‌ها، هیأت دولت تصویب نامه‌ای صادر و به موجب آن مقرر شد از بامداد روز ۱۷ شهریور، در تهران و یازده شهر قم، تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، آبادان، اهواز، کرج، قزوین، کازرون و جهرم حکومت نظامی به مدت شش ماه برقرار شود.
با فرمان شاه، ارتشبد اویسی فرماندار نظامی تهران شد. او با صدور اطلاعیه‌‌ای اعلام کرد که به منظور ایجاد رفاه مردم و نحوه نظم از ساعت ۶ صبح روز ۱۷ شهریور ماه مقررات حکومت نظامی را به مدت ۶ ماه به اجرا می‌گذارد. مردم در صبح زود بی‌خبر از حکومت نظامی در دسته‌های بزرگی از خیابان‌های فرح‌آباد، شهباز و میدان خراسان به طرف میدان ژاله حرکت کردند. در نزدیکی میدان و خود میدان کامیون‌های مملو از نظامیان ایستاده بودند، ولی مردم بی‌اعتنا به راه خود ادامه می‌دادند.
۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در تهران چگونه سپری شد؟
ساعت نزدیک ۷:۳۰ صبح بود که جمعیت در میدان ژاله و خیابان‌های منتهی به آن مستقر شدند. یکی از فرماندهان نظامی با بلندگو به مردم اخطار کرد که حکومت نظامی است، چرا تجمع کرده‌اید؟ یکی از روحانیون مردم را دعوت به نشستن کرد.
جمعیت روی زمین نشست، ولی ظواهر امر نشان می‌داد که نیروهای فرمانداری نظامی قصد متفرق کردن مردم را ندارند. راه عبور را از چهار طرف بر روی مردم بستند. ناگهان صدای رگبار از خیابان‌های منتهی به میدان بلند و همین که جمعیت از چهار طرف به سوی میدان هجوم آوردند، نیروهای مستقر در میدان نیز از چند سو مردم را به رگبار مسلسل بستند.
طبق گزارش ساواک، تظاهرات از میدان ژاله به خیابان‌های دیگری از قسمت شرق تهران کشیده شد، سپس تظاهرات به جنوب تهران، خیابان‌های مولوی، میدان خراسان، میدان شوش و میدان راه‌آهن سرایت کرد و در مدت کوتاهی خیابان‌های فردوسی، منوچهری، خیابان سعدی شمالی، خیابان نظام‌آباد، خیابان فرح‌آباد، منطقه نارمک، میدان سپه، خیابان لاله‌زار، به صحنه درگیری تبدیل شد. تظاهرات و درگیری تا پاسی از شب ادامه داشت.
واکنش‌ها به این واقعه عظیم چگونه بود؟
میشل فوکو فیلسوف فرانسوی که برای پوشش دادن رویدادهای انقلاب در یک روزنامه ایتالیایی به محل حوادث رفته بود مدعی شد که 4000 تن در این روز هدف گلوله قرار گرفته‌اند. پارسونز سفیر انگلیس نیز تعداد شهدا را صدها نفر ذکر کرده است. سولیوان سفیر آمریکا گزارش می‌کند که در میدان ژاله بیش از ۲۰۰ نفر از تظاهرکنندگان کشته شده بودند. جان استمپل یکی از اعضای سفارت آمریکا در ایران از قول منابع پزشکی تعداد شهدا را بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ نفر برآورد کرده است. شاپور بختیار ادعا می‌کند که «می‌توانم به یقین بگویم تعداد کشته‌شدگان حداکثر از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نفر متجاوز نبوده است.» مردم نیز در این میان مدعی بودند چند هزار نفر کشته شده‌اند.
تاکنون مستندهای زیادی درباره واقعه ۱۷ شهریور ساخته شده و بسیاری از آنها از تلویزیون پخش شده است. در زیر مروری بر مستندهایی داریم که درباره این واقعه ساخته شده است.
روایتی دقیق و جامع از همه اتفاقات ۱۷ شهریور در “هشت صبح … میدان ژاله”
مستند “هشت صبح … میدان ژاله” روایتی جامع و دقیق از همه اتفاقات مهمی است که در ۱۷ شهریورماه سال ۱۳۵۷ رخ داد. این مستند با استفاده از تصاویر آرشیوی مناسب توانسته یکی از کامل‌ترین روایت‌ها را به مخاطب نشان بدهد. در بخشی از این مستند، صوت سخنرانی امام خمینی منتشر می‌شود. از سویی دیگر، پشت پرده تصمیماتی که برای کشتار مردم و برقراری حکومت نظامی در تهران گرفته شد را روایت می‌کند.
این مستند را از اینجا می‌توانید ببینید.
مصاحبه‌های دیده‌نشده از واقعه ۱۷ شهریور در مستند “در برابر طوفان”
مجموعه مستند “در برابر طوفان” به کارگردانی مهدی نقویان مجموعه‌ای درباره تاریخچه رژیم پهلوی به ویژه اتفاقاتی است که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد. در این مستند مهم‌ترین رویدادهای رخ داده در دوران پهلوی روایت شده و با بهره‌گیری از اسناد و تصاویر آرشیوی، پشت پرده آنها به ویژه افراد اثرگذار و تصمیم‌گیر در این موضوع معرفی شده‌اند.
در یکی از قسمت‌های این مجموعه مستند، همه اتفاقات مربوط به ۱۷ شهریور و جمعه سیاه به تصویر کشیده شده است. مهم‌ترین بخش این مستند مصاحبه‌های آرشیوی و کمتر دیده شده از افرادی است که شاهد اتفاقات ۱۷ شهریور بوده‌اند.
این قسمت از مجموعه مستند “در برابر طوفان” و جزئیات اتفاقات رخ داده در ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ را از اینجا می‌توانید ببینید.
رزم آهنگ و شعارهایی که در تاریخ ۱۷ شهریور ماندند
مستند “رزم آهنگ” دیگر اثر مستندی است که درباره واقعه ۱۷ شهریور ساخته شده و روایتی متفاوت از این ماجرا را بیان کرده است.
در این مستند به بررسی روند تهیه و ساخت رزم آهنگ‌های دوران انقلاب و بعد از آن پرداخته می‌شود که یکی از این رزم‌آهنگ‌ها مربوط به شعارهایی است که در قیام ۱۷ شهریور مردم سر داده می‌شود.
مستند رزم آهنگ را از اینجا می‌توانید ببینید.
/