به گزارش خبرگزاری برگزیده های ایران از یزد ، در قلب بافت تاریخی یزد، بازاری قدیمی و تاریخی وجود دارد که بیشتر شهروندان یزدی و گردشگران به دلیل زیبایی بازار از یک سو و تنوع محصولاتی که در آن عرضه می‌شود، علاقه دارند که حتما به این بازار سر زده و از آن خرید کنند.
با این وجود اما کمتر کسی هست که اطلاع داشته باشد درست در میان همین بازار و در قسمت بازار شاهزاده فاضل، مجموعه‌ای زیرزمینی و تاریخی وجود دارد که قدمت آن به بالغ بر ۸۰۰ سال قبل می‌رسد و بخشی از بازار قدیمی و زیرزمینی یزد به حساب می‌آید.
این مجموعه زیبا و ارزشمند دارای ویژگی‌های متعددی است که هر یک در نوع خود کم نظیر و یا حتی بی نظیر است و از این بنای تاریخی و زیرزمینی می‌توان به عنوان شاهکار معماری ایرانی یاد کرد.
دروازه مهریز کجاست؟
شهر یزد از سمت جنوب به جاده ابریشم متصل می‌شده و از یک سو به شهرهای جنوبی کشور مثل کرمان، بندرعباس و از سوی دیگر به تبریز و سمنان می‌رسیده و افرادی که از قسمت جنوبی قصد ورود به شهر یزد را داشتند در این منطقه به قلعه دروازه مهریز می‌رسیدند و اینجا در گذشته نقطه ورودی شهر یزد به حساب می‌آمده است به همین دلیل این دروازه و محل، دروازه مهریز نام گرفته است؛ پس از آن این سرا، بازار، آب انبار و غریبخانه(محل استراحت و پذیرایی از افرادی که به یزد مراجعه می‌کردند) هم دروازه مهریز نام گرفته است.
بعد از اینکه حدود چهارصد سال پیش این آب انبار احداث شد قسمت انتهایی بازار دستکن تغییر کاربری داد و به یک اقامتگاه و محل داد و ستد تجار و مسافران تبدیل شد که به آن غریبخانه نیز می‌گفتند.
وجود آب انبار، بازار زیرزمینی، غریب خانه و قرارگیری حمام فرط در نزدیکی این مجموعه که قدمت آن به زمان امام رضا(ع) برمی‌گردد باعث شده تا بازارخان در این محدوده احداث شود.
.
ورودی مجموعه دروازه مهریز یزد
ورودی فعلی در زمان احداث بازار ساخته شده است و وقتی حدود ۶ پله پایین بیایید درب اصلی آب انبار را می‌بینید که به دلیل احداث بازار ورودی نمی‌توانسته خیلی گسترده باشد. درب ابتدایی آب انبار چند دهه قبل هنگام وسعت بخشیدن به بازار تخریب شده و تنها یک عکس از آن درب موجود است که قبل از انقلاب ثبت ملی شده و در زمان مرمت اینجا درب مناسبی نداشته به همین دلیل تیم مرمت با جستجوی بسیار یک درب مغازه مسگری که عمر بیش از ۲۰۰ ساله دارد را با هنر استاد ابوئی که نجار سنتی یزد هستند مرمت کرده و به عنوان درب مجموعه استفاده کرده‌اند.
در قسمت دیگری از راه‌پله دری وجود دارد که مسیر پشت آن به قلعه یزد می‌رسیده و سربازان برای برداشتن آب از آب انبار از این مسیر عبور می‌کردند.
تنوره‌هایی در نقش بادگیر و نورگیر
در معماری ایرانی نقش نور چیزی بیشتر از روشنایی است و مفهوم و معنایی فراتر دارد، این سازه نیز به منبعی برای تأمین نور نیاز داشته، از سوی دیگر این بنا یک سازه‌آبی است و نیاز مبرم به تهویه در آن احساس می‌شود.
به همین دلیل هم یکی از مهمترین ویژگی‌های ایجاد شده در این مجموعه تاریخی، سه تنوره‌ای است که هم نقش بادگیر برای خنکی و تهویه هوا را برعهده داشته و هم نورگیر مجموعه به حساب می‌آمده است؛ سه تنوره یا بادگیری که در این سازه مشاهده می‌کنید( بالای حوض خانه، بالای ایستگاه اول راه پله و قسمت انتهایی راه پله) هم روشنایی سازه را تأمین می‌کردند و هم جریانی از هوای تازه را برای مجموعه فراهم می‌آوردند، این بادگیرها ارتفاع شش تا هشت متر و مقطع گسترده هشت ضلعی با بدنه‌ای مخروطی شکل دارند.
دو مورد از این تنوره‌ها، هوایی که از روی جریان آب می‌گذشت را به بالا می‌کشیدند و از طریق پنجره‌های آجری مشبک به فضای همکف که محل اقامت و استراحت کاروان‌ها بود می‌رساندند؛ متأسفانه امروزه یکی از این بادگیرها (قسمت انتهایی راه پله) بسته شده و روی آن ساخت‌وساز بازار انجام شده است.
جادوی معماری ایرانی اسلامی در بیش از ۷۰ پله زیبا
پله‌هایی که به آب انبار راه داشته‌اند به علت عدم رسیدگی و مرمت نشدن و علاوه برآن به دلیل بی‌توجهی بازاریان و هدایت فاضلاب به سمت این پله‌ها، در گذشته به شدت تخریب شده بودند به طوری که تعدادی از آنها به کلی ناپدید شده بود به همین دلیل مرمت این بخش به زمان و دقت بیشتری نیاز داشت.
از این رو و با توجه به اهمیت حفظ اصالت مجموعه تاریخی دروازه مهریز، در هنگام مرمت، نزدیک به یک سال در نقاط مختلف استان جست‌وجو صورت گرفت تا آجرهای با قدمت مشابه مجموعه پیدا شده و از آنها برای مرمت این بنای تاریخی استفاده شد، نتیجه این تلاش‌ها سبب شد شباهت زیاد پله‌ها به شکل اصیل و ابتدایی خود به وجود آید.
عظمتی چشم‌نواز در مخزن آب انبار دروازه مهریز یزد
آب انبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه‌های کویری از جمله شهر یزد است که از نگاه معماری شایان توجه است، قدمت آب انبار دروازه مهریز با بخش بازار متفاوت است و به اوایل دوره صفویه (حدود ۴۰۰سال قبل) برمی‌گردد و اولین آب انبار در شهر یزد به حساب می‌آید که راه ورود به آن از پایین باز شده و امکان بازدید از مخزن آن وجود دارد.
بدنه، کف، سقف و گنبد این آب انبار به هیچ وجه مرمت نشده و تماما اصالت خود را حفظ کرده، روکش داخلی این مخزن از جنس ساروج (خاکستر، آهک و سفیده تخم‌مرغ که در بعضی مناطق با پشم گوسفند هم مخلوط می‌شده) می‌باشد. ساروج یک عایق محکم است که هم از نفوذ آب به دیواره جلوگیری می‌کند و هم آب را برای مدت طولانی سالم و مطبوع نگه می‌دارد.
روی سقف آب‌انبار چهار بادگیر وجود داشته که متأسفانه دو مورد از آنها تخریب شده‌اند؛ همچنین روی دیواره این مخزن برآمدگی‌هایی با فاصله پنجاه سانتی‌متر مشاهده می‌شده که پس از تخلیه آب انبار میراب برای تمیزکاری پای خود را روی آنها می‌گذاشته و وارد مخزن می‌شده و با استفاده از دلو (سطل‌های پلاستیکی و منعطف) گل و لای را با چرخ چاه به بالا می‌فرستاده و سپس مخرن دوباره آبگیری می‌شده است؛ همچنین کارکرد دیگر این برآمدگی‌ها اندازه‌گیری میزان آب موجود در آب‌انبار بوده و هر دو عدد از آنها یک متر در نظر گرفته می‌شده است.
این آب‌انبار دو مسیر آب داشته است، یک مسیر مخصوص مسلمانان که تا زمان حال حفظ شده و نشانه آن سه کتیبه با خط کوفی که روی آنها اسامی الله، محمد و علی نوشته شده و سقف با آجرچینی اسلیمی است، مسیر دیگر مخصوص اقلیت‌های مذهبی بوده که در تیمچه اصفهانی‌ها قرار دارد.
بازار زیرزمینی؛ غیرقابل باور‌ترین ویژگی مجموعه تاریخی دروازه مهریز
بازارخان و شازده فاضل حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد اما در عمق هشت متری این بازار یک بازار خارق‌العاده با قدمتی نزدیک به هزار سال وجود دارد، این بازار زیرزمینی از آن جهت شگفت‌آور است که در ساخت آن از هیچ مصالحی استفاده نشده و تمام بخش‌های آن دستکن و از جنس خاک چیلو است که قدمت آن به زمان ایلخانیان برمی‌گردد.
دلیل اینکه بازار دستکن بدون هیچ ستونی سرپا مانده فشردگی و استحکام بسیار زیاد خاک چیلو است که در اصطلاح آنرا خاک چلو می‌نامند( خاک چیلو متراکم‌ترین و مستحکم‌ترین خاک در معماری است که بشر تاکنون آن را شناخته است)، به دلیل این ویژگی‌های خاک چیلو کنده‌کاری در آن بسیار دشوار است اما با این حال این بازار زیرزمینی به این وسعت و با تمام جزئیات در این خاک کنده‌کاری شده و راهرو که هنوز مقداری از فضای دستکن آن حفظ شده، انتهای این بازار بوده است.
کیلومترها تونل زیرزمینی بدون استفاده از مصالح ساختمانی
این گذر زیرزمینی پس از قسمت مرمت‌شده، به خانه صدری‌ها که خانه حاکم یزد( صدرالعلما) بوده می‌رسیده و پس از آن در ادامه مسیر به مسجد جامع و در نهایت در جوی هُرهُر که در آن زمان خارج شهر بوده این گذر به روی زمین می‌رسد و کاربرد این مسیر زیرزمینی آن بوده که هنگام حمله غارتگران اهالی بازار قدیم و مردم شهر از طریق این مسیر به خارج از شهر می‌رفتند و از گزند دشمنان در امان می‌ماندند.
از میانه این گذرگاه رشته‌ای از قنات اله‌آباد عبور می‌کند که از مصلی امیرچخماق شروع شده، از مسجدجامع عبور کرده و در نهایت به جوی هُرهُر می‌رسیده و مردم از این آب دست نخورده در اولویت اول برای غسل میت( طبق عقیده قدیمی‌ها آب غسل میت باید دست نخورده باشد) و سپس برای کشاورزی استفاده می‌کردند.
امروزه نزدیک به چهل درصد این بازار زیر خاک مدفون شده و فقط یک راه برای ورود به این بازار اسرار آمیز وجود دارد که از زیرزمین مسجد بیاق‌خان است اما هرکسی اجازه ورود به این بازار را ندارد.
عبور سه رشته قنات بزرگ یزد از دروازه مهریز
در این مجموعه سه قنات موجود است، قنات پایین که رشته‌ای از قنات وقف‌آباد است از چشمه تامهر می‌آمده و منشأ آن حدود ۴۰ کیلومتر از این مجموعه فاصله داشته است، قنات دیگر اله‌آباد به عنوان یکی از قدیمی ترین قنات‌های یزد و دیگری قنات زارچ است که ۲۲۰۰ میله قنات داشته و به عنوان بزرگترین قنات جهان (طول ۷۵ کلیومتر) ثبت یونسکو شده است، نکته جالب این است که قنات زارچ هنوز آب دارد، لایروبی شده و ماهی در آن شنا می‌کند و یک میله از قنات زارچ در مجموعه دروازه مهریز موجود است و امکان مشاهده گذر آب از طریق این میله وجود هست.
تقسیم عادلانه آب قنات با کانال‌های تقسیم
شاید شما به عنوان یک بازدید کننده به سادگی از کانال‌های طرفین گذرگاه عبور کنید اما از نظر معماری حفر چنین کانالی در عمق هشت متری زمین با سختی خاک چیلو امری تقریباً غیرممکن است. با اینکه اطلاعات دقیقی از طول این کانال‌ها در دست نیست اما چیزی که واضح است راه داشتن این کانال‌ها به خانه افراد مشهور مثل: کلاه‌دوزها و صدری‌هاست و نکته‌ای که حل معمای این کانال‌ها را سخت می‌کند این است که عبور از این کانال‌ها برای انسان با کوچک‌ترین جثه هم بسیار سخت و حتی ناممکن است.
برداشت آب از پاشیرهای آب انبار دروازه مهریز
در گذشته افراد برای اینکه بتوانند از آب موجود در آب انبار استفاده کنند، کوزه‌های خود را به دست گرفته و با طی کردن پله‌های مجموعه، به قسمت پایینی آب انبار می‌رسیدند، در آنجا پاشیری وجود داشت که از طریق آن کوزه‌ها پر از آب می‌شد و برای مصرف با خود می‌بردند.
از آن شیرهای قدیمی در حال حاضر اثری نیست اما برای آنکه نوع برداشت آب تداعی شود، شیر برنجی در هنگام مرمت در انتهای این مسیر قرار داده شده تا مردم متوجه نوع برداشت آب شوند.
بیش شک مجموعه تاریخی دروازه مهریز یزد یکی از منحصر به فرد ترین آثار تاریخی و معماری جهان است که قطعا هر شخصی به بازدید از آن بپردازد مسحور زیبایی و عظمت این مجموعه زیرزمینی می‌شود.
/۷۸۱