دفاع مقدس در آینه قرآن؛ از مبانی الهی تا تجربه تاریخی ملت ایران

گروه فرهنگی خبرگزاری برگزیده های ایران – مریم مرتضوی: دفاع، پیش از آنکه یک کنش سیاسی، نظامی یا اجتماعی باشد، مفهومی ریشه‌دار در ذات آفرینش است؛ نیرویی فطری و الهی که در تمام موجودات برای حفظ بقا و صیانت از مسیر کمال قرار داده شده است. قرآن کریم این حقیقت را نه‌تنها در قالب یک ضرورت طبیعی، بلکه به عنوان یکی از ارکان حیات معنوی و اجتماعی انسان معرفی می‌کند؛ پدیده‌ای که بدون آن نه امنیتی پایدار شکل می‌گیرد، نه عدالت برقرار می‌شود و نه راهی به سوی سعادت دنیوی و اخروی گشوده می‌ماند.

در تاریخ معاصر ایران، «دفاع مقدس» فقط یک جنگ هشت‌ساله نبود؛ صحنه‌ای بود از تحقق همین سنت الهی و قرآنی در زمانه ما. ملتی که با تکیه بر باورهای توحیدی، اراده انسانی و آموزه‌های قرآنی در برابر تهاجم ایستاد و با فداکاری و بصیرت، هم خاک خود را پاس داشت و هم کرامت انسانی را زنده کرد.

بررسی مبانی نظری دفاع مقدس در قرآن، در واقع واکاوی ریشه‌های الهی آن حماسه در متن وحی است که نشان می‌دهد دفاع نه امری صرفاً واکنشی، بلکه راهبردی آگاهانه برای حفظ حق، مقابله با باطل و صیانت از ارزش‌های الهی است.

دفاع؛ فطرتی الهی و ضرورتی تمدنی

از نگاه قرآن، دفاع پیش از آنکه به عرصه‌های اجتماعی و سیاسی گره بخورد، یک واقعیت فطری و الهی در نهاد انسان و حتی همه موجودات است. آفرینش بدون نیروی دفاع، دوام ندارد و مسیر کمال آن به انحراف کشیده می‌شود. هر موجودی در برابر تهدید و تجاوز به گونه‌ای متناسب با ماهیت خود واکنش نشان می‌دهد تا بقای خود را حفظ کند. در انسان، این واکنش با آگاهی، اراده و انتخاب همراه است و به همین دلیل، دفاع انسانی از جنس مسئولیت و تکلیف است نه صرفاً واکنش طبیعی.

قرآن کریم، دفاع را نه‌تنها امری مجاز، بلکه سنتی الهی معرفی می‌کند که در متن نظام هستی جریان دارد. آیه ۲۵۱ سوره بقره می‌فرماید:«وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ» اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی‌کرد، زمین را فساد فرا می‌گرفت. این آیه نشان می‌دهد که دفاع، سازوکار الهی برای جلوگیری از گسترش ظلم و فساد است و به وسیله انسان‌های مؤمن و آگاه تحقق پیدا می‌کند.

دفاع، هم در ساحت فردی و هم در عرصه اجتماعی معنا پیدا می‌کند. از پاسداری از جان و مال گرفته تا حفاظت از دین، سرزمین و کرامت انسانی، همه در این مفهوم جای دارند. آنچه به دفاع قداست می‌بخشد، هدف و نیت آن است: اگر دفاع برای حفظ حق و اقامه عدالت باشد، نه‌تنها مجاز، بلکه واجب می‌شود و در شمار عبادت قرار می‌گیرد.

مبانی قرآنی دفاع مقدس؛ از توحید تا اراده انسانی

در قرآن کریم، مبانی دفاع مقدس بر دو اصل اساسی استوار است: توحید و اراده انسان. نخستین پایه، اعتقاد به یگانگی خداوند و حاکمیت مطلق اوست. دفاع در این نگاه، نه صرفاً یک کنش انسانی، بلکه مأموریتی الهی است که انسان به عنوان خلیفه خدا بر زمین بر عهده دارد. آیه ۳۸ سوره حج تأکید می‌کند: «إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا» یعنی خداوند از کسانی که ایمان آورده‌اند دفاع می‌کند. این آیه نشان می‌دهد که اراده الهی پشتوانه دفاع مؤمنان است و دفاع آنان در حقیقت، ادامه اراده خداوند در تاریخ است.

پایه دوم، اراده و انتخاب آگاهانه انسان است. انسان مأمور است در برابر تجاوز و ظلم سکوت نکرده و با همه توان از حق دفاع کند. این اراده، تنها در میدان جنگ معنا ندارد، بلکه در عرصه‌های فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی نیز باید جاری باشد.

دفاع مقدس مردم ما نمونه‌ای درخشان از همین پیوند میان توحید و اراده انسانی بود؛ مردمی که با ایمان به خدا و اعتماد به وعده‌های الهی، در برابر دشمنی تا دندان مسلح ایستادند و عزت خود را حفظ کردند.

مفهوم دفاع در قرآن؛ از لغت تا شریعت

در منابع لغوی «دفاع» به معنای «دور کردن خطر» و «پاسداری از حق» آمده است. در قرآن هم مشتقات واژه «دفع» در معانی حمایت، دور کردن شر و ایستادگی در برابر باطل به کار رفته است. برای نمونه خداوند می‌فرماید: «ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِی هِیَ أَحۡسَنُ ٱلسَّیِّئَهَ» یعنی بدی را با آنچه بهتر است دفع کن.

این آیه نشان می‌دهد که دفاع تنها در میدان نبرد فیزیکی نیست، بلکه شامل جبهه‌های اخلاقی و فرهنگی نیز می‌شود. مقابله با باطل می‌تواند با رفتار نیکو و گفتار حق‌جویانه نیز تحقق پیدا کند.

در کنار این بُعد معنوی، قرآن دفاع مشروع را در برابر تجاوز دشمن نیز به رسمیت شناخته است. آیه ۴۰ سوره حج می‌فرماید: «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ» به این معنا که اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی‌کرد، عبادتگاه‌ها و مساجد ویران می‌شدند. این آیه، دفاع از اماکن مقدس و ارزش‌های دینی را واجب می‌داند و نشان می‌دهد که سکوت در برابر تهاجم، مساوی با نابودی دین و هویت است.

دفاع مقدس ما تجلی یک سنت الهی بود

وقتی رژیم بعث عراق با حمایت قدرت‌های استکباری در شهریور ۱۳۵۹ به کشور ما حمله کرد، هدفش نه‌فقط تصرف خاک، بلکه شکستن اراده یک ملت و در هم شکستن انقلاب اسلامی بود. پاسخ ملت ایران به این تجاوز، چیزی فراتر از یک واکنش نظامی بود؛ حرکتی الهی و آگاهانه که در عمق خود به سنت‌های قرآنی تکیه داشت.

جنگ تحمیلی در حقیقت میدانی برای تحقق آیه «فَقَاتِلُوا الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ» بود. ملت ایران این فرمان را در عمل تفسیر کرد. رزمندگان برای دفاع از سرزمین، دین، ناموس و کرامت انسانی به میدان آمدند. همین نیت الهی بود که آن جنگ را «دفاع مقدس» نامید و آن را از جنگ‌های معمول متمایز کرد.

رهبر کبیر انقلاب، امام خمینی (ره)، بارها تأکید می‌کردند که دفاع نه تنها حق، بلکه وظیفه‌ای الهی است. این نگاه، دفاع را از سطح یک واکنش نظامی به سطح یک عبادت ارتقا می‌دهد؛ عبادتی که در آن خون شهیدان ضامن حیات دین و عزت امت می‌شود.

/