رسول سلیمی: بعد از آنکه عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در مطلبی صریح، از خروج یکجانبه آمریکا از توافق هستهای ۲۰۱۵ (برجام) انتقاد کرد و تهدیدهای نظامی اخیر واشنگتن را به چالش کشید، استیو ویتکاف، فرستاده ویژه دونالد ترامپ به خاورمیانه، با یک کلمه کوتاه عالی” پاسخ داد. این درحالی است که عراقچی نوشته بود: «ده سال پس از امضای برجام و هفت سال پس از ترک آن توسط آمریکا، هیچ مدرکی وجود ندارد که ایران تعهداتش را زیر پا گذاشته باشد.» اما آیا این یک لغزش بود، طعنهای عمدی، یا پیامی با نیت پنهان؟
زمینهای که یک واژه را به بحران بدل کرد
این رویداد در بستری از تنشهای رو به افزایش میان ایران و ایالات متحده رخ داد. دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا که در دور دوم ریاستجمهوری خود به سر میبرد، با ارسال نامهای به ایران، هشدار داده بود که در صورت عدم بازگشت تهران به میز مذاکرات هستهای، این کشور با تحریم سنگین اقتصادی و احتمال اقدام نظامی مواجه خواهد شد. عراقچی، که از زمان بازگشت به وزارت امور خارجه در دولت پزشکیان، مواضعی قاطعانهتر اتخاذ کرده است، با انتشار پستی در X به این تهدیدها پاسخ داد و بر پایبندی ایران به تعهدات برجام تأکید کرد. این پیام، که بازتابدهنده موضع رسمی کشورمان بود، توجه جهانی را به خود جلب کرد.
در این میان، استیو ویتکاف، فرستاده ویژه رئیسجمهور آمریکا، با انتشار واژه «عالی» زیر پست عراقچی، تحلیلگران امریکایی را شگفتزده کرد. اما این پاسخ، پیش از آنکه فرصتی برای تفسیر یابد، بهسرعت حذف شد. این اقدام، بحثهای گستردهای را به دنبال داشت. کارشناسان روابط بین الملل معتقدند «حذف سریع این پیام نشاندهنده آن است که ویتکاف قصد نداشت بهصورت عمومی واکنشی نشان دهد.» چه آنکه برخی معتقدند احتمالاً این واژه نتیجه واکنشی شتابزده بوده که به اشتباه در دسترس عموم قرار گرفته است. کارشناسان سیاسی در تحلیلهای خود می گویند که وقوع چنین خطایی از سوی مقامی با تجربه بعید به نظر میرسد، مگر آنکه بدون هماهنگی با مقامات بالاتر انجام شده باشد.
این در حالی است که مایکل روبین، پژوهشگر ارشد مؤسسه امریکن انترپرایز، در مقالهای در واشنگتن اگزمینر دیدگاه متفاوتی ارائه کرد. او اظهار داشت که «عالی» میتوانسته طنزی حسابشده باشد، ابزاری برای به سخره گرفتن مواضع عراقچی و تقویت پیام فشار حداکثری دولت ترامپ! ناظران سیاسی نیز در بررسیها خاطرنشان کردند که با توجه به سابقه ویتکاف در مذاکرات صریح، مانند نقش او در برقراری آتشبس میان اسرائیل و حماس در ژانویه ۱۴۰۴، این پاسخ میتوانسته بخشی از یک استراتژی روانی باشد که بهسرعت متوقف شده است. این اختلاف دیدگاهها، لایهای از پیچیدگی به این رویداد افزود که همچنان بیپاسخ مانده است.
معنای نهفته در «عالی»
انتشار و سپس حذف واژه «عالی» توسط ویتکاف، زمینهساز تفسیرهای گوناگونی شد. باربارا اسلاوین، پژوهشگر برجسته مرکز استیمسون، در مقالهای که در آتلانتیک منتشر شد، این پاسخ را طنزی تلخ ارزیابی کرد. وی نوشت: «با توجه به رویکرد سختگیرانه دولت ترامپ در قبال ایران، بعید است ویتکاف قصد ستایش واقعی از پست عراقچی را داشته باشد. به احتمال زیاد، این واژه طعنهای بود—مانند ‘عالی است که به روایت خود پایبندید’—که پس از تأمل حذف شد.» اسلاوین به مصاحبه ویتکاف با فاکسنیوز اشاره کرد که در آن بر اولویت دیپلماسی تأکید شده بود و این پاسخ را با آن ناسازگار دانست. کارشناسان سیاسی نیز اظهار داشتند که با توجه به سیاست فشار حداکثری، احتمال طنز بودن این واژه منطقیتر است.
رابین رایت، روزنامهنگار باسابقه و پژوهشگر ارشد مرکز وودرو ویلسون نیز، در مقالهای در نیویورکر، روایتی متفاوت ارائه کرد. او اذعان کرد که «عالی» ممکن است نشانهای از تمایل به نرمش و گشودن راهی برای گفتوگو با تهران بوده باشد. رایت به سخنان پیشین ویتکاف در مصاحبه با تاکر کارلسون در ۲۲ مارس استناد کرد که گفته بود: «ترامپ خواستار آن است که ایران بار دیگر به کشوری بزرگ تبدیل شود.» با این حال، وی اذعان کرد که حذف سریع این پیام، این فرضیه را تضعیف میکند. ناظران سیاسی نیز این دیدگاه را مورد توجه قرار دادند و اظهار داشتند که اگرچه ایده نرمش جذاب است، حذف پیام نشاندهنده تردید یا عقبنشینی احتمالی است.
در همین حال، گرگ سارجنت، ستوننویس واشنگتنپست، این رویداد را از منظری سادهتر بررسی کرد. او نوشت: «ویتکاف دیپلمات حرفهای نیست، بلکه تاجری است که بهعنوان فرستاده ویژه منصوب شده است. ‘عالی’ میتوانسته واژهای بیمعنا یا خطایی باشد که پس از درک نامناسب بودنش حذف شده است.» سارجنت به سبک غیرمتعارف ویتکاف اشاره کرد که با فشار صریح بر بنیامین نتانیاهو، طبق گزارش هاآرتص، توانایی خود را در عمل نشان داده بود. کارشناسان سیاسی نیز اظهار داشتند که این احتمال وجود دارد که ویتکاف، به دلیل فقدان تجربه دیپلماتیک، واکنشی شتابزده نشان داده و سپس آن را اصلاح کرده باشد.
پیامدهای یک واژه بر روابط دوجانبه
این رویداد کوتاه، تأثیری عمیق بر روابط پرتنش ایران و آمریکا گذاشت و تحلیلهای متفاوتی را به دنبال داشت. ولی نصر، استاد دانشگاه جانز هاپکینز، در مقالهای در فارن افرز، نسبت به پیامدهای دیپلماتیک این اقدام هشدار داد. او نوشت: «حتی اگر این پاسخ نتیجه خطا بوده باشد، میتواند روایت ایران مبنی بر سوءنیت آمریکا را تقویت کند.» نصر به بیانیه بعدی عراقچی نیز اشاره کرد که در آن مذاکرات مستقیم تا زمان توقف تهدیدهای واشنگتن رد شده بود. کارشناسان سیاسی نیز معتقدند که این واژه میتوانسته عاملی برای تشدید موضع ایران باشد، زیرا تهران آن را نشانهای از تمسخر یا بیاعتمادی تلقی کرده است.
این در حالی است که سوزان مالونی، معاون مؤسسه بروکینگز، در تحلیلی در پولیتیکو، این رویداد را کم اهمیت دانست. وی اظهار داشت: «این تنها لغزشی جزئی در رابطهای از پیش متشنج است. تیم ترامپ به دنبال توافقی است، اما بر اساس شروط خود.» مالونی به سخنان ویتکاف در ۲۴ مارس در فاکسنیوز استناد کرد که گفته بود: «اگر به نتیجه مطلوب نرسیم، گزینه جایگزین چندان مطلوب نخواهد بود.» ناظران سیاسی نیز معتقد بودند که این رویداد تغییری در مسیر اصلی سیاست آمریکا ایجاد نکرده و صرفاً لحظهای گذرا بوده است.
مارک دوبوویتز، مدیرعامل بنیاد دفاع از دموکراسیها نیز در مصاحبهای با فاکسنیوز، این ماجرا را فرصتی برای فشار روانی بر ایران دانست. او گفت: «این پست، چه طنز باشد چه نه، ایران را در ابهام نگه میدارد. غیرقابلپیشبینی بودن، همان عاملی است که پیمان ابراهیم را به نتیجه رساند.» کارشناسان سیاسی نیز اظهار داشتند که حذف این پیام میتوانسته بخشی از استراتژیای باشد که تهران را در حالت دفاعی قرار دهد.
ویتکاف در کانون توجه: دیپلمات یا تاجر؟
این رویداد، توجهها را به استیو ویتکاف، شخصیتی با نقش غیرمتعارف در دیپلماسی آمریکا، جلب کرد. پیتر بیکر، خبرنگار ارشد کاخ سفید در نیویورک تایمز، از فقدان ظرافت دیپلماتیک ویتکاف انتقاد کرد. او نوشت: «ویتکاف تاجری است، نه دیپلمات. انتشار ‘عالی’ نشاندهنده مخاطرات انتصاب فردی وفادار به ترامپ در چنین جایگاهی است.» بیکر به رابطه نزدیک ویتکاف با ترامپ، از جمله نجات مشترکشان از سوءقصد در سپتامبر ۱۴۰۴، اشاره کرد. ناظران سیاسی نیز اظهار داشتند که انتصاب فردی بدون پیشینه دیپلماتیک به چنین پستی میتواند به خطاهایی از این دست منجر شود.
در مقابل، آن گیران، روزنامهنگار واشنگتنپست، از عملکرد ویتکاف دفاع کرد. او نوشت: «ویتکاف شیوهای غیرمتعارف دارد، اما کارآمد است. او در برقراری آتشبس غزه موفق بود و این لغزش نمیتواند توانایی او را زیر سؤال ببرد.» گیران حذف پیام را نشانه احتیاط دانست و به توصیف بیبیسی در ۱۱ مارس از ویتکاف بهعنوان معاملهگری «جسور» ارجاع داد. کارشناسان سیاسی نیز معتقد بودند که اگرچه ویتکاف تجربه دیپلماتیک ندارد، اما توانسته است در موقعیتهای حساس نتایج ملموسی به دست آورد. این دو دیدگاه، ویتکاف را در تقاطع انتقاد و تحسین قرار دادهاند.
این ماجرا ممکن است بهزودی از خاطرها برود، اما پرسشهایی که برانگیخت، همچنان بیپاسخ مانده و باید دید کدام یک از معانی بازتاب داده شده در واقعیت سیاست دو کشور ظهور خواهد یافت. آن هم در شرایطی که تمایل برای مذاکره مستقیم در سطح کارشناسان وجود دارد و باید دید آیا موانع روانی و تاکتیکی مذاکره مستقیم برداشته خواهد شد؟
۳۱۱۲۱۳
