پاییزگردی در چهارباغ نصف جهان/ میراث «شیخ بهایی» چشم به راه تدبیر دارد

برگزیده اصفهان- فاطمه کازرونی: اینجا درست در مرکز نصف‌جهان، یکی از قدیمی ترین خیابانهای جهان سالهاست با درختان چنار سربه فلک کشیده خود به عنوان اصلی‌ترین درخت مناسب اقلیم اصفهان، جلوه زیبایی از فصل پیش رو را به نمایش گذاشته است.

رنگ و روی خیابان «چهارباغ» این روزها با با پیش بینی یک فصل بارانی برای اصفهان و برگهای سبزی که رو به زرد و نارنجی می‌رود، یک پاییزگردی دلچسب را نوید می دهد؛ اما درست مانند بسیاری از زیبایی‌هایی که پیش چشم نصف جهان است، همانند «زاینده رود» که به دلیل زایش آب روزی به «زنده رود» معروف است، مانند میدان «نقش جهان» که نمونه آن نه تنها در کشور خودمان بلکه در دنیا نیز وجود ندارد؛ شاید سالهاست آن قدر در زیبایی بی بدیل «چهارباغ» شناور بوده ایم که یکی از اصلی ترین محورهای گردشگری اصفهان را از یاد برده ایم.

اینکه از فراموشی سخن می گوییم نه اینکه تلاش برای پیاده راه کردن این خیابان و حفظ زیبایی آن، بازسازی نهرهای جاری در میانه چهارباغ، لذت پیاده‌روی‌های عصرانه و شبانه عابران و خش خش برگهای زرد و نارنجی بر کف خیابان به ویژه در یک عصر بارانی را از یاد ببریم، بلکه منظور این است که باید تلاش کنیم تا با قرار دادن این خیابان به عنوان محور تاریخی گردشگری اصفهان برای سیاحان، آن را زنده تر نگه داریم و بناهای تاریخی که در طول این مسیر هر یک به نوعی به فراموشی سپرده شده و با رو به تخریب رفته است را بار دیگر احیا کنیم.

و اما از همه اینها مهم‌تر اینکه نباید اجازه دهیم طبیعت زیبای چهارباغ و درختان چنار آن که به اذعان کارشناسان طبیعت و محیط زیست، هنوز هم به دلیل سایه دهی چندین برابری نسبت آب مصرفی خود بهترین درخت برای اصفهان است، از میان برود؛ متاسفانه در طول سالهایی که مترو اصفهان در حال ساخت بود، بسیاری از این درختان که به سربازان محافظ دانشمند بزرگ «شیخ بهایی» برای تعدیل آب و هوای اصفهان معروف هستند، در محدوده خیابان انقلاب قطع و پس از اتمام ایستگاه مترو، با درختانی جدید از یکی از دیگر خیابانهای اصفهان جایگزین شد اما به هر دلیل این درختان نتوانستند آن چنان که انتظار می رفت در خاک ریشه محکم کنند.

تغییر ساختار مادیهای اصفهان، تهدیدی برای تاریخ چهارباغ

اکنون در اقدامی جدید و غیرکارشناسانه که مورد انتقاد نورصالحی رئیس شورای شهر اصفهان نیز بوده است، متاسفانه نه تنها درختان چنار مادی فرشادی در میانه خیابان تاریخی چهارباغ، با موزاییک و سیمان محصور شده است که خشکی این درختان را در پی دارد، ساختار تاریخی اندک مادی های باقیمانده اصفهان نیز دستخوش تغییرات شهری قرار گرفته و به نهر مبدل شده اند که این تغییر ساختار نشان می دهد برخی هنور تفاوت انهار را با مادیها به عنوان – یک ساختار تاریخی دارای چنار در بدنه اصلی خود که بزرگ تر از نهر وکوچک تر از رودخانه است – نمی دانند!

نباید اجازه دهیم طبیعت زیبای چهارباغ و درختان چنار آن که به اذعان کارشناسان طبیعت و محیط زیست، هنوز هم به دلیل سایه دهی چندین برابری نسبت آب مصرفی خود بهترین درخت برای اصفهان است، از میان برود

همه این تغییرات در حالی است که قرار بود مادی گردی به عنوان یکی از محورهای جدید گردشگری اصفهان مدنظر مسئولان میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان باشد؛ مادی هایی مانند «فرشادی» و «نیاصرم» که درست از میانه محور تاریخی چهارباغ رد شده و زبانزد گردشگران است و به عنوان یک ساختار تاریخی ۴۰۰ ساله نقش مهمی نیز در تعدیل هوای اصفهان دارد.

و اما پاییزگردی در این خیابان تاریخی را برخلاف تصور عمومی می توان از چهارباغ «پایین» به جای چهارباغ «عباسی» شروع کرد، حداقل از جوار محور تاریخی مانند خیابان عبدالرزاق تا همزمان که از زیبایی مبهوت کننده سایه درختان در یک پیاده روی لذت بخش بهره می بریم، در طول مسیر از خانه های تاریخی مانند خانه شیخ الاسلام و خانه تاریخی آیت الله خادمی نیز بازدید کنیم.

«شیخ الاسلام» که در طول سالهای گذشته توسط میراث فرهنگی اصفهان بازسازی شده است، خانه ای مربوط به دوره صفوی – دوره قاجار است که محل سکونت علامه محقق سبزواری، شیخ الاسلام اصفهان و نوادگان او بوده است و سالهاست به عنوان محلی برای حضور علاقه مندان به صنایع دستی شناخته می‌شود، خانه ای که شاید برای بسیاری از اهالی اصفهانی و غیر اصفهانی ناشناخته باشد.

خانه آیت الله خادمی به دلیل آنکه مرکز تجمع انقلابیون اصفهان به ویژه در سالهای ۵۶ و ۵۷ بوده است شاید به اندازه خانه شیخ الاسلام ناشناخته نباشد اما درسالهای اخیر بازسازی هایی در مجموعه آن صورت گرفته که شاید کمتر دیده شده باشد.

در اقدامی جدید و غیرکارشناسانه که مورد انتقاد نورصالحی رئیس شورای شهر اصفهان نیز بوده است، متاسفانه نه تنها درختان چنار مادی فرشادی در میانه خیابان تاریخی چهارباغ، با موزاییک وسیمان محصور شده است، ساختار تاریخی اندک مادی های باقیمانده اصفهان نیز دستخوش تغییرات شهری قرار گرفته و به نهر مبدل شده اند

به چهارباغ عباسی که می رسیم زیبایی رنگی درختان جلوه زیباتری دارد به ویژه با حوضچه و نهرهایی که شهرداری اصفهان بار دیگر به شیوه قدیم بازسازی کرده است و البته بدنه سازی چهارباغ که شاید زیبایی گذشته را نداشته باشد اما باز هم دیدنی است.

کشف پایه های کاخ گم شده در ابتدای چهارباغ عباسی

در ابتدای چهارباغ عباسی از سمت دروازه دولت، یک مجموعه باستانی جلب توجه می کند، پایه های کاخ جهان نما که چندسالی بیش نیست که کشف شده است؛ «جهان نما» همان کاخ معروف در اصفهان است که در زمان «شاه عباس صفوی» ساخته شد و از بالای آن چهارباغ تا کوه صفه به راحتی دیده می‌شد؛ اما روزگاری توسط ظل السلطان به بهانه ای واهی تخریب شد.

از مکان دقیق این کاخ تا دهه ۹۰، اطلاعی در دست نبوده است به نوعی که بیش از ۲۰ سال پیش شهرداری اصفهان به تصور اینکه این کاخ در میانه میدان دروازه دولت قرار داشته است، ساختمانی بی قواره و تجاری را -به اصطلاح به یاد این کاخ- در این محل بنیان نهاد که حریم میدان نقش جهان را متاثر می کرد و در نهایت با تهدید یونسکو مبنی بر خارج شدن میدان امام از فهرست میراث جهانی مجبور به تخریب چندین طبقه آن شدند اما هنوز هم فضای زیادی را در میدان دروازه دولت را اشغال کرده و موجب ترافیک این محدوده شده است و هم متاسفانه به دلایل مختلف، مجموعه بی رونقی از نظر تجاری در نصف جهان محسوب می شود.

دو بنای دیدنی مغفول مانده در چهارباغ

با کشف پایه های این کاخ، مشخص شد تصورات درباره مکان کاخ تا حد زیادی اشتباه بوده است؛ البته به گفته الله یاری مدیرکل میراث فرهنگی فقید اصفهان این کاخ قرار بود از سال ۹۶ بازسازی شود اما اینک تنها پایه های کشف شده آن با یک حصار و محفظه شیشه ای پوشیده شده و به نظر می رسد امکان بازسازی آن منتفی شده است.

در طول پیاده روی در چهارباغ عباسی، شاید متوجه ساختمانهایی نشویم که در بدنه خیابان سالهاست رخ پنهان کرده اند؛ درست روبروی پارک شهید رجایی در یک پاساژ تاریخی که دیدن آن خالی از لطف نیست، یک سینمای قدیمی به نام بهمن سالهاست رو به تخریب می رود؛ در کنار آن هتلی سنتی با فضایی گسترده، زیبا اما فرسوده از خستگی سالها عدم مرمت درانتظار خفته است، هتلی که اکنون تنها از طریق یکی از فروشگاه های این خیابان قابل دسترسی است.

این دو مکان درصورت مرمت و استفاده اصولی خود به تنهایی می تواند جزو بناهای دیدنی دیار ما باشد، یک هتل که هنوز هم در شهر گردشگری مانند نصف جهان و آن هم در میانه چهارباغ می تواند حرفهای بسیار برای گفتن داشته باشد و یک سینما که قرار بود به همت شهرداری اصفهان و موسسه بهمن سبز حوزه هنری به «تئاتر شهر اصفهان» مبدل شود اما این نهاد در دوره جدید گویی غلط گیر سکوت بر اخبار مربوط به آن کشیده است؛ درست کمی بالاتر نرسیده به میدان انقلاب نیز سینمایی دیگر سالهاست پشته ای خاک را به تصویر می کشد چرا که در میانه همین اختلافات به شکل شبانه تخریب شده و این در حالی است که سینما ایران روزی بزرگترین سینمای این محدوده بوده است.

کمی بالاتر در چهارباغ بالایی که هنوز از زیبایی آن سخن نگفته ایم نیز وضعیت ساختماهای تاریخی مانند کارخانه ریسباف و غیره نیز هنوز مشخص نشده است و هر روز بیشتر رو به تخریب می رود

یکی از جلوه های زیبایی چهارباغ گردی سینماهای آن است، در حقیقت چهارباغ عباسی اصفهان درطول مسیر کوتاه خود دارای ۵ سینما بوده است؛ هنوز هم اگر از پیاده روی و چهارباغ گردی خسته شده و تفریحی جدید طلب کنیم سه سینمای سپاهان، فلسطین و چهارباغ می تواند پذیرای گردشگران برای گذراندن ساعاتی با دنیای فیلم باشد و در انتهای مسیر نیز سینما ساحل در خیابان انقلاب با سینمای روباز خود که مشرف به زاینده رود – البته با نمای خشکسالی– است، ساعاتی شاید مفرح و دلنشین فراهم می کند.

مدرسه چهارباغ و کاخ هشت بهشت در میانه باغ شهید رجایی از بناهای تاریخی مهم اصفهان هستند که در همین محور چهارباغ گردی قرار دارند، مدرسه چهارباغ که به اندازه کافی شناخته شده است اما عمارت تاریخی هشت بهشت است که روزگاری زیباترین کاخ عالم هم نامیده می‌شد و توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده اغلب مواقع برای بازدید تعطیل است، به ویژه طبقه دوم آن که سالهاست بازگشایی نشده؛ گویی دستی بر بناهای تاریخی محور تاریخی چهارباغ مهر قفل زده است.

وضعیت نامشخص کارخانه تاریخی ریسباف

شاید بهتر باشد همین جا پس از پشت سرگذاشتن عمارت تاریخی هشت بهشت، آمادگاه و هتل عباسی اش و مادیهای فرشادی و نیاصرم در ادامه مسیر رسیدن به میدان انقلاب؛ درست در جوار پل تاریخی ۳۳ پل که هنوز با وجود خشکی زاینده رود و با وجود صدمات بی آبی بر پیکره اش هنوز نفس می کشد پاییز گردی خود را پایان دهیم مگرنه باید به یاد آوریم کمی بالاتر در چهارباغ بالایی که هنوز از زیبایی آن سخن نگفته ایم نیز وضعیت ساختماهای تاریخی مانند کارخانه ریسباف هنوز مشخص نشده است و هر روز بیشتر رو به تخریب می رود.

باید دست به دعا برداریم تا نخواهد دنیا برایمان که درست مانند زیبارود نصف جهان، از دست دادن تاریخ و زیبایی طبیعی چهارباغ، تلنگری عبرت آمیز بر ذهن فراموشکار ما شود که دیگر افسوس بی فایده خواهد بود چرا که گذشتگان بیهوده نگفته اند «لقمه ای که دور سر چرخیده است سخت به دهان خواهد رسید»، یعنی درست همان سرنوشتی که درباره آثار تاریخی از دست رفته اصفهان شاهد بودیم، مانند حمام خسروآقا که اکنون پس از تخریب یک چهارم آن به شکل سرسری بازسازی شده و مثل زاینده رودی که هر چه درمان برایش پیدا می کند، بر دردش دوا نمی شود که به یقین «نوشدارو پس از مرگ سهراب جز افزودن غم هیچ تاثیری بر دنیا ندارد.»

۴۶